পৰিশিষ্ট মোৰ মৃগয়া

মোৰ জীৱনৰ আগছোৱাত যদি কিবা এটা কাম বৰকৈ বেয়া লাগিছিল সেইটো মৃগয়া; যাৰ ভিতৰত জীবহত্যা ব্যাপাৰটো বোল অনা বর্ত্তমান। সৰুৰেপৰা জীবহত্যা আব্দ জীৱৰ প্ৰতি নিষ্ঠুৰতা মই দেখিব নোৱাৰিছিলোঁ। তাহানি আমাৰ ঘৰত ৰান্ধিবলৈ বুলি অন্য জাঁয়া কাৱৈ, মাগুৰ মাছ খেতেলাই মৰাটো মই কেতিয়াও নাচাইছিলো। বজাৰৰ পৰা জাঁরা গৰৈ, চেঙেলি মাছ আনিলে, মই আইৰ গালি- শপনি খাইও, তালৈ কাণ নকৰি, লৰি সেইবোৰ লৈ গৈ আমাৰ পুখুৰাঁত মেলি দিছিলোঁ। হাঁহ, পাব, ছাগলীৰতো কথাই নাই, সেইবোৰ মৰাটো মই খুনাৰ বাহিৰে দেখাই নাছিলো। কাৰণ আমি মহাপূব্বুবাঁরা মানুহ। হাঁহ, পাৰ, ছাগলী গোৱাটো আমাৰ ঘৰত একেবাৰেই নিষেধ আছিল। ফলত ছাগলী খোৱা মানুহক মই পেটে পেটে ঘিণ কৰিছিলো। শান্ত মানুহৰ ঘৰৰ ছোৱালী আমাৰ ঘৰলৈ পৰিলে সেই বোৱাৰী ছোৱালীক মই কথাই কথাই "ছাগলী খোৱা ঘৰৰ বুলি বাক্যবাণ প্রহাৰ কৰিবলৈ নেৰিছিলো। এনে সাত্ত্বিক মহাপযাঁয়া মোৰ আজি কি ভীষণ পৰিবর্তন, ভাবিলে মই নিজেই আচৰিত মানো।

আমাৰ ঘৰত বন্দুকৰ ব্যৱহাৰ নাছিল। পিতৃ দেবতাই তেওঁৰ কোনো পুতেককে বন্দক চুব নিদিছিল। শেহব ডোখৰত মাধোন মোৰ সব্দ ভাই এটাই লুকাই চুবকৈ কেতিয়াবা লোকৰ বন্দুক খুজি আনি অ'ত ত'ত এজাই দুজাই মাৰি হাতৰ খজুৱতি মাৰিছিল বুলি খুনিছিলো; কিন্তু সিয়ো পিতৃ দেৱতাৰ অবৰ্ত্তমানত। কলিকতাত থাকোঁতেও মই পূস্ব সংস্কাৰৰ বশত ভালেমান বছৰলৈকে বন্দুকত হাত নিদিছিলো। ঘটনাচক্রত পৰি কেনেকৈ মোৰ পৰিবৰ্ত্তন ঘটিল, তাৰে পূবাভাষ আজিৰ প্রবল্পত দিয়ে।

১৯১৪ খৃষ্টাব্দত য়ুৰোপত মহাযুদ্ধ আৰম্ভ হয়। সেই যুদ্ধত যেতিয়া বৃটিছে ফ্রান্স আব্দ বদছিয়াৰ লগ লাগি জার্মানি, অগ্নীয়া আৰু, তুৰস্কৰ বিপক্ষে থিয় দিলে, সেই যুদ্ধখন এক প্রকাণ্ড কাণ্ড হৈ উঠিল। ভাৰতৰ প্ৰজাই নিজৰ ৰজা বটিছৰ নিমিত্তে ধন-জন, প্রাণ পাত কৰিবলৈ প্রস্তুত হ'ল। বিদেশ ফ্রান্সত একপক্ষে ভাৰতীয় সৈন্যই প্রথমতে বৃটিছৰ হকে প্রাণ দি প্রচন্ড বেগেৰে বৈ অহা জান্মানিৰ সোঁতত ডেটা দিলে। প্ৰদেশত সকলো ভাষতাঁরই যুদ্ধৰ হকে নিজৰ ধনৰ মোনাৰ মুখ মুকলি কবি বৃটিছৰ ধনৰ ভৰালত ঢালি দিলে। ভাবতীর বাঁন জাতিৰ হাজাৰ হাজাৰ যজোব্দ বৃটিছৰ পরাকাষ তলত জেষ নিমিত্তে থিয় হ'ল। বাঁৰ জাতি বুলি খ্যাতি নখকাসকলৰ অনেক ডেকাই আন নানা প্রকাৰে ৰণত সহায়ক হবৰ নিমিত্তে আগবাঢ়ি ওলাল। নানা উপার অরলবন কৰি ভাৰতবাসীসকলে বৃটিছৰ যুদ্ধৰ খৰচৰ সহায়ব অর্থে' ধন তুলিবলৈ ধৰিলে। সুবিখ্যাত বেৰিষ্টাৰ ছাৰ আশুতোষ চৌৰোঁ তেতিয়া কলিকতাৰ হাইকোর্ট'ৰ জজব আসন অলঙ্কৃত কৰি আছিল। জজ হবৰ নিমিতে বেৰিষ্টৰী ব্যৱসায়ত তেও'ব উপার্জন প্রচুৰ আছিল, শুনিছিলো মাহে পোন্ধৰ হাজাৰৰপৰা কুৰি হাজাৰলৈকে, কিন্তু সেই কালত কলিকতা হাইকোর্ট'ৰ চিফ জাস্টিচ জেনকিন্সৰ অনুৰোধ এবাব নোৱাৰি, তেও এনে লাভৰ বেবিটাবী ব্যৱসায় পৰিত্যাগ কৰি দেশৰ কল্যাণৰ অর্থে' জজৰ চাকৰী স্বীকাৰ কৰিছিল। খুঁজেত বৃটিছৰ সাহায্যৰ নিমিত্তে ধন তুলিবৰ মনেৰে কলিকতাৰ কয়েল থিয়েটাৰত তেও' এখন নাটকৰ অভিনয় কৰাবৰ উদ্যোগ কৰিলে। কবিবৰ ৰবীন্দ্রনাথ ঠাকুৰৰ বাল্মীকি-প্রতিভা নাটৰ অভিনয়কে কৰিবৰ থিয় হ'ল। সেই অভিনয়ৰ এটা প্রধান অঙ্গ প্রথম দস্যু অর্থাৎ ডকাইতৰ চন্দাৰৰ ভাও। মোৰ গাত সেই ভাৰ পৰিল আৰু বালিকা সৰস্বতী হোৱাৰ ভাষ মোৰ বৰজনী ছোৱালী শ্রীমতী অব্ণাৰ গাত পৰিল। মই তেতিয়া হাওড়াত আছিলো। আমি ভাৱনাৰ আখবা দিবলৈ দিনো গগুলি বেলিকা সপৰিবাৰে হাওড়াৰ পৰা বালিগঞ্জলৈ এমাহমান অহা যোৱা কৰিবলগীয়াত পাবিছিলো। হাওস্তাৰ ঘৰত দুটা চাইটা চাকৰ-চাকৰণীৰ বাহিৰে দিনো গং লিবপৰা ৰাতি ৯১১০ বজালৈকে কোনো নাথাকিছিল।

বাটৰ কে'রাবন খচকতহে জ'য় পৰি আদমৰা হৈ থাকে। দিনদিয়েক একেলানিয়ে সিহ'তৰ মুৰত খচকত নপৰিলে, সিহ'তে মৰ দাঙি উঠে আৰু বাটৰ চিনকে মাৰি পেলায়। গধূলি তিনি চাৰি ঘণ্টা সময় উদংমু,বাঁয়া হৈ থাকিবলৈ পাই আমাৰ ঘৰব লগুরা-লিগিৰী কেইটা ঠন ধৰি উঠিল। সিহতৰ গাত তেলে ধৰিলে আৰু মনত নানা বৰ সন্থ, মতলব খেলাবলৈ ধৰিলে। মতলব কার্য'ত পৰিণত কৰিবৰ নিমিত্তে সিহ'তে বজাৰৰ পৰা নন সাঁচাৰকাঠী আনি, পেৰা-পেটাৰি মেলি, তাৰপৰা ঋবিত আৰু, সিহ'তৰ পছন্দমতে ভাল ভাল কাপোৰ-কানি লাহে লাহে সৰকাবলৈ ধৰিলে। প্রথম দিনদিয়েকলৈকে আমি সিহ'তৰ এই ষড়যন্ত্রক গমকে ধৰিব পৰা নাছিলোঁ। হোলাব ভাই মোলা হৈ সম্বতিকাল সিহঁতক বিশ্বাস কৰি ঘৰ এৰি দি যেনেকৈ গৈছিলোঁ তেনেকৈ গৈয়ে আছিলোঁ। আমাৰ অসাবধানতাৰ আঁৰত যেতিয়া সিহতৰ দেওপাৰণি বাড়িল, তেতিয়াহে এদিন আমাৰ চকু মেল খালে। দেখিলোঁ ঘৰত চৌর্য কার্য বড়িয়াকৈয়ে বৃদ্ধিপ্রাপ্ত হৈছে, তেতিয়া আমাৰ হুমপাল আৰম্ভ হ'ল। সেই বস্তুটো ক'লৈ গ'ল? নাই। কাপোৰৰ আলমাৰিৰ কাপোৰবোৰ লাংখালিংখি কৰিলে কোনে? সেই চোলাটো, সেই চুবিয়াখন, সেই কাপোৰ খন ক'লৈ গ'ল? অলঙ্কাৰৰ পেৰাৰপৰা, হাতনি পেৰাৰপৰা অলঙ্কাৰ আৰু ৰূপবান ক'লৈ গ'ল?- নাই। এনে বিধৰ আন্দোলনেৰে তেতিয়া আমি ঘৰ খলক লগালো। কোৱা বাহুল্য যে 'বিশ্বাসী' লগুৱা আৰু লগুৱানীহ'তেও ঘুম পালত সম্পূর্ণরূপে যোগ দি নিজৰ নিষ্পেষিতা প্রমাণ আব্দ প্রচাৰ কৰিবলৈ ধৰিলে আৰু, যাতে আমাৰ সন্দেহৰ চকু সিহ'তৰ ওপৰত নপৰে, তাৰ অথে', বাহিৰৰ পৰা অহা চোষষ সম্পূর্ণ সম্ভরপষ বিষয়ে কল্পনা, অনুমান, ব্যাখ্যাবাদ, বিচাৰ, সিদ্ধান্ত আব্দ মত থিয় কৰি দেখুৱাবলৈ ধৰিলে। কিম্বদঞ্জিত প্রচলিত শ্রীতে হোলা কোন আছিল, কব নোৱাৰোঁ, কিন্তু বর্তমান ক্ষেত্রত যে তস্য প্রাতা শ্রীমান মোলা-এই প্রবন্ধ লিখক- সোঁশৰীৰে বিদ্যমান আছিল, সেইটো নির্ভুল আব্ৰু, তেয়ে'ই মোলাৰ ভূমিকাৰ ভাও অতি সুচাৰুৰূপে দিছিল। তেওঁ নিজে ভাবিবই নোৱাৰিছিল আৰু আনে কলেও নামানিছিল যে তেওঁৰ দেখাত অতি নির্দোষী ভূতামণ্ডলীয়েই এই চৌর্য্যাভিনয় নাটকৰ প্রধান অভিনেতা অভিনেত্রী। পুলিচত খবৰ দিয়া হ'ল। পুলাঁচে বৃত্তান্ত শুনি আদ্যোপান্ত ঘটনা- বলাঁ বিজাই মিলাই ভূতামণ্ডলীৰ প্রশ্নোত্তৰ লেখি লৈ বিচাৰ বিবেচনা কৰি সিহতৰ ওপৰতে সম্পূর্ণ সন্দেহৰ চকু দিলে। আনকি দুই এটাক গিৰিপ্তাৰ কৰি লৈ যাবও খুজিলে; কিন্তু মিণ্টৰ মোলাই সেই সন্দেহৰ কথা শুনি জিকজিকাই উঠিল আব্দ পুলিচক সেই ফালে মুখকে কৰিব নিদিলে। কাৰণ তেওঁৰ বিশ্বাস আছিল, তেওঁষ ভূত্যমণ্ডলটি আকাশৰ সপ্তষি' মণ্ডলৰে তেওঁৰ ঘৰত দ্বিতীয় তাঙৰণ। তেওঁৰ গঢ় দেখি পুলিচ বিষজ্ঞ হৈ উভতি গুচি গ'ল, আৰু তাৰ পিছতো সেই নাটকৰ নিম্বিঘাত অভিনয় দিনো চলিবলৈ ধৰিলে। দিনৌ পুরা নতুন নতুন গড়েবে চুৰি আত্মপ্রকাশিত হবলৈ ধৰিলে। এদিন নহয, দুদিন নহয় দাঁঘল তিনিমাহ সেইদৰে চলিল। শেষত বন্ধু-বান্ধৱৰ পৰামর্শ গ্রহণ কৰি বজাৰৰপৰা এটা বলুক কিনি আনিলোঁ- চোৰক ভয় দেখুৱালৈ। বাস্তৱিকতে মোৰ হাতত বন্দুক দেখি প্রথমতে চোৰ-সংথ সশঙ্কিত হ'ল আৰু সিহ'তে সিহ'তৰ অভিনয়, বন্ধ নহয়, স্থগিত কৰি, বন্দুকধাৰী গিৰিহ'তৰ আলেখলেখ চাবলৈ ধৰিলে। দুদিন চাৰিদিনৰ মুৰতে তীক্ষ বুদ্ধি সম্পন্ন ভূতামণ্ডলীৰ আৰু, বুজিবলৈ বাকী নাথাকিল যে হাৰিণাৰ মুৰত প্রকান্ড শিং যেনে সিহ'তৰ গৰাকীৰ হাততো বিভীষণ বন্দুক তেনে। নিশ্চয় সিহ'তে সেই-দেখি গৰাকীৰ চকুৰ আঁৰত গৰাকীজনৰ চিকাৰ-কৌশলৰ প্ৰতি নিজৰ নিজৰ বৃদ্ধাঙ্গপ্তি প্রদর্শন কৰি সন্মান প্রদর্শন নকৰি নাথাকিছিল। ফলত স্থগিত নাটকৰ পুনৰাভিনয় মহাসমাৰোহেবে চলিল।

ইয়াৰ পিছত অনেক ঘটনা ঘটিছিল, সেইবোৰ লিখি এই প্রবন্ধৰ কলেবৰ বৃদ্ধি কৰিবলৈ গ'লে আলহীক ভোজ খাবলৈ মাতি, মহাভাবতব অধ্যায় এটাকে মাথোন শুনাই খুৱাবলৈ পাহৰি বিদায দিয়াৰ নিচিনা হ'ব। আৰু 'আৱাহন'ৰ পাঠক- পাঠিকাই মৃগয়া লেখকৰ ব্যৱহাৰ দেখি তেওঁক গালি পাৰি নিজৰ নিজৰ ঘৰলৈ উভতি গৈ, ঘৰত থকা কোমল চাউল একোম্, ঠিকেই লৰালৰিকৈ তিয়াই হুটাকৈয়ে খাব লাগিব, নাইবা টেকেলিত থকা লোৱাপিঠাগুৰিত পানী দি এখামোচ পূৰে সানি ভোজন কৰি শয়ন কৰিব লাগিব। মুঠতে কওঁ যে আগ্নেয়াস্ত্র অর্থাৎ বন্দুকৰে সৈতে মোৰ এই প্রথম পৰিচয়। প্রথম দর্শনত ওপজা প্রেম প্রায়ে নিটিকে। কিন্তু মোষ এই প্রেম, অকল টিকিল যে এনে নহর শেহত ই ঘনিষ্ঠতাত পৰিণত হ'ল অর্থাৎ হলিগলি অৱস্থাত পৰিলগৈ। 

কল্পনা, অনুমান, ব্যাখ্যাবাদ, বিচাৰ, সিদ্ধান্ত আব্দ মত থিয় কৰি দেখুৱাবলৈ ধৰিলে। কিম্বদঞ্জিত প্রচলিত শ্রীতে হোলা কোন আছিল, কব নোৱাৰোঁ, কিন্তু বর্তমান ক্ষেত্রত যে তস্য প্রাতা শ্রীমান মোলা-এই প্রবন্ধ লিখক- সোঁশৰীৰে বিদ্যমান আছিল, সেইটো নির্ভুল আব্ৰু, তেয়ে'ই মোলাৰ ভূমিকাৰ ভাও অতি সুচাৰুৰূপে দিছিল। তেওঁ নিজে ভাবিবই নোৱাৰিছিল আৰু আনে কলেও নামানিছিল যে তেওঁৰ দেখাত অতি নির্দোষী ভূতামণ্ডলীয়েই এই চৌর্য্যাভিনয় নাটকৰ প্রধান অভিনেতা অভিনেত্রী। পুলিচত খবৰ দিয়া হ'ল। পুলাঁচে বৃত্তান্ত শুনি আদ্যোপান্ত ঘটনা- বলাঁ বিজাই মিলাই ভূতামণ্ডলীৰ প্রশ্নোত্তৰ লেখি লৈ বিচাৰ বিবেচনা কৰি সিহতৰ ওপৰতে সম্পূর্ণ সন্দেহৰ চকু দিলে। আনকি দুই এটাক গিৰিপ্তাৰ কৰি লৈ যাবও খুজিলে; কিন্তু মিণ্টৰ মোলাই সেই সন্দেহৰ কথা শুনি জিকজিকাই উঠিল আব্দ পুলিচক সেই ফালে মুখকে কৰিব নিদিলে। কাৰণ তেওঁৰ বিশ্বাস আছিল, তেওঁষ ভূত্যমণ্ডলটি আকাশৰ সপ্তষি' মণ্ডলৰে তেওঁৰ ঘৰত দ্বিতীয় তাঙৰণ। তেওঁৰ গঢ় দেখি পুলিচ বিষজ্ঞ হৈ উভতি গুচি গ'ল, আৰু তাৰ পিছতো সেই নাটকৰ নিম্বিঘাত অভিনয় দিনো চলিবলৈ ধৰিলে। দিনৌ পুরা নতুন নতুন গড়েবে চুৰি আত্মপ্রকাশিত হবলৈ ধৰিলে। এদিন নহয, দুদিন নহয় দাঁঘল তিনিমাহ সেইদৰে চলিল। শেষত বন্ধু-বান্ধৱৰ পৰামর্শ গ্রহণ কৰি বজাৰৰপৰা এটা বলুক কিনি আনিলোঁ- চোৰক ভয় দেখুৱালৈ। বাস্তৱিকতে মোৰ হাতত বন্দুক দেখি প্রথমতে চোৰ-সংথ সশঙ্কিত হ'ল আৰু সিহ'তে সিহ'তৰ অভিনয়, বন্ধ নহয়, স্থগিত কৰি, বন্দুকধাৰী গিৰিহ'তৰ আলেখলেখ চাবলৈ ধৰিলে। দুদিন চাৰিদিনৰ মুৰতে তীক্ষ বুদ্ধি সম্পন্ন ভূতামণ্ডলীৰ আৰু, বুজিবলৈ বাকী নাথাকিল যে হাৰিণাৰ মুৰত প্রকান্ড শিং যেনে সিহ'তৰ গৰাকীৰ হাততো বিভীষণ বন্দুক তেনে। নিশ্চয় সিহ'তে সেই-দেখি গৰাকীৰ চকুৰ আঁৰত গৰাকীজনৰ চিকাৰ-কৌশলৰ প্ৰতি নিজৰ নিজৰ বৃদ্ধাঙ্গপ্তি প্রদর্শন কৰি সন্মান প্রদর্শন নকৰি নাথাকিছিল। ফলত স্থগিত নাটকৰ পুনৰাভিনয় মহাসমাৰোহেবে চলিল।

ইয়াৰ পিছত অনেক ঘটনা ঘটিছিল, সেইবোৰ লিখি এই প্রবন্ধৰ কলেবৰ বৃদ্ধি কৰিবলৈ গ'লে আলহীক ভোজ খাবলৈ মাতি, মহাভাবতব অধ্যায় এটাকে মাথোন শুনাই খুৱাবলৈ পাহৰি বিদায দিয়াৰ নিচিনা হ'ব। আৰু 'আৱাহন'ৰ পাঠক- পাঠিকাই মৃগয়া লেখকৰ ব্যৱহাৰ দেখি তেওঁক গালি পাৰি নিজৰ নিজৰ ঘৰলৈ উভতি গৈ, ঘৰত থকা কোমল চাউল একোম্, ঠিকেই লৰালৰিকৈ তিয়াই হুটাকৈয়ে খাব লাগিব, নাইবা টেকেলিত থকা লোৱাপিঠাগুৰিত পানী দি এখামোচ পূৰে সানি ভোজন কৰি শয়ন কৰিব লাগিব। মুঠতে কওঁ যে আগ্নেয়াস্ত্র অর্থাৎ বন্দুকৰে সৈতে মোৰ এই প্রথম পৰিচয়। প্রথম দর্শনত ওপজা প্রেম প্রায়ে নিটিকে। কিন্তু মোষ এই প্রেম, অকল টিকিল যে এনে নহর শেহত ই ঘনিষ্ঠতাত পৰিণত হ'ল অর্থাৎ হলিগলি অৱস্থাত পৰিলগৈ। 

মহাযুদ্ধ চাৰি বছৰ চলিছিল। তাৰ দুবছষৰ ভিতৰতে মোৰ স্বাধীন ব্যবসায়ৰ দিনকদিনে পৰালি পৰি আহিবলৈ ধৰিলে। চেল্গুন কাঠৰ ব্যৱসায় অলপ ডাঙবকৈ কৰিবলৈ হলে অনেক ধন লাগে। ডাঙৰকৈ নকৰিলে ডাঙৰ পেটৰ কথাই নাই, নিয়মীরা পেটো ওৰোৱা টান। মোৰ দুর্ভাগ্যবশতঃ সব্দৰে পৰা মোৰ পেট ডাঙৰ- ভাবে লালিত-পালিতহৈ ডাঙৰ হৈ পৰিছিল অলপ-অচৰপত মোৰ পেটৰ খুদথহব ঋজুৱতিরে নমৰা হ'ল।

ব্রহ্মদেশৰ পৰা চেগুণ কাঠ আহে। ব্রহ্মদেশত হুৰোপীয় সদাগৰ সকলৰ সেই ব্যৱসায় এক প্ৰকাৰে একচেটীয়া অর্থাৎ অকলশৰীয়া। তেওঁলোকৰ য়ুৰোপীয় এজেন্ট, কলিকতা, মাদ্রাজ, বোম্বাই আৰু কৰাচী আদি ঠাইত থাকে। সেই এজেন্টসকলো ভাঙৰ ডাঙৰ সদাগৰী ফাৰ্ম্ম। কাঠৰ ব্যৱসায় কৰোঁতা সম্বহভাগ ভাৰতরিই তেওঁ- লোকৰ মার্ক'ত কাঠ আনে। খুচুৰাখাচাৰা দুই-চাৰিখন কাঠ নহয়। একো একোটা ডাঙৰ 'কনছাইনমেন্ট' অর্থাৎ খেপ। খেপত এশ-আদশ দুখ-পাঁচশ টন কাঠ আহে আব্দ তাৰ বেচ দহহাজাৰ, কুৰি হাজাৰ, পঞ্চাশ হাজাৰ টকালৈকে হয়। তেও'লোকৰ বিশ্বাসী ভাৰতীয় বেপাৰীসকলক এই য়ুৰোপীয় এজেন্ট সদাগৰ, সকলে ৯০ দিনৰ কৰালত সেই কাঠ ধাৰে দিয়ে। যিদিনা সেই কাঠৰ দাম সমূলি পৰিশোধ কৰাৰ কথা হয়, সেইদিনা সেই টকা দিব নোৱাৰিলে বেপাৰীৰ ইজ্জত নাথাকে আব, ভবিষ্যতলৈ তেও কাঠ ধাৰে নাপায়। তাৰ উপৰি ধন-সম্পত্তি তেওলোকে আদালতত নালিচ কৰিব লব পাৰে। আমি দেশী বেপাৰীবোৰে য়ুৰোপীয় এজেন্টৰ পৰা ওপৰত কোৱা দবে কাঠ কিনি কলিকতাৰ আৰু; আন আন ঠাইৰ সৰু সৰ, বেপাৰীক বেচোঁহক। কিন্তু অধিকাংশ সমরত আমিও সেই বেপাৰীসকলক ধাষে বিক্রী কৰিবলগাঁয়াত পৰোঁ, কাৰণ তেনেকুৱাটোৱেই প্রচলিত দস্তুৰ নহলে আমাৰ ব্যৱসায় অচল হয়।

যুদ্ধত প্রথম ডোখৰত জার্মানিষ প্রতাপ আৰু ইংলণ্ডৰ প্রতাপ দেখি আমাৰ দেশী মানুহৰ অনেকে ঘাইকৈ লেখা-পড়া কম জনা বা নজনাবোৰৰ ভিতৰত বহুতে ভাবিছিল, যে কিজানি ইংযাজৰ ৰাজত্বৰ ওষ গবেই। আমি কাঠ ধাবে দিয়া সৰু সব্দ বেপাৰীবোৰে ভাবিলোঁ, যদি দেশত গোলযোগ উপস্থিত হয়েই তেন্তে "কাৰ টকা কোনে যাবে?" ইয়াকে ভাবি তেওঁলোকে দিবলগীয়া দিনত টকা নিদি, আজি দিম, কাইলৈ দিম কৰিবলৈ ধৰিলে আৰু, অনেকে নিজৰ কাঠৰ গোলা সামৰি ধনবিত লৈ নিজৰ গাঁও-ভূ'ইলৈ পলায়ুস্কং কৰিলে। অথচ ইফালে আমি আমাৰ মুৰোপীয় জাহাজন এজেন্টক কৰালমতে দিবলগীয়া টকা দিব-লগাঁন্নাত পৰিলোঁ। ভাঙব মহাজন বা ব্যৱসায়দাবৰ কথা সুকাঁয়া; কুৰি হাজাৰ, পঞ্চাশ হাজাৰ টকা তেওঁলোকৰ বদ্ধহৈ থাকিলেও তেওলোকে কাম চলাই গৈ থাকিব পাৰে। কিন্তু এই লেখকৰ ধনৰ মোনা দাঁঘল নাছিল, গতিকে তেও তেওঁৰ ব্যৱসায়ৰ ফল অচল হ'ল। শোটমোট খাই পাঁবল। এবছৰমানৰ ভিতৰতে তেওঁৰ গাড়ী ঘোঁৰাকে আদি কৰি ঘৰ-সংসাৰ চলোৱা আড়ম্বৰ আগৰ দৰেই সমানে থাকিল অথচ দৰৰ চাকিত তেল ঢুকাল। মনত আছে, একো একোদিন পুৰণি স্টেটছ মেন, খবৰকাকত বেচিহে তেও' বজাবব খরচ চলাব পাৰিছিল। নিদপার অবস্থাত ধৰুৱাবোৰৰ ওপৰত আদালতত মোকদমাৰ মালা গুথি আঁৰি দিয়াটোকে খিৰ কৰি আৰি দিয়া হ'ল। কিন্তু দেয়ানী মোকদমা আজি কৰিলেই কাইলৈ সি টকাৰ পোন্ডালী জগাব এনে নহয়। গতিকে সেইফালেও সোনকালে পোহৰৰ জিলিগুনি দেখা নগ'ল। অৱশ্যে ভালেমান দিনৰ মূৰত গোচৰৰ ফলৰ কিছুমান হাতে ঢুকি পোৱা ধৰুৱাৰ পৰ্য ধন আদায় হ'ল যদিও সবহখিনি ধৰুৱাৰ ধন আথাউনি পানীত বুঝিল। গোচৰ কৰি যিবোৰৰ পৰা ধন আদায় কৰিব পাৰিছিলো, সেই ধৰুৱাবোৰে অৱশ্যে ভালকৈরে শিক্ষা পাইছিল। বেঙে হেনো কেতিযাবা সাপৰ পৰা ধন ধাৰে লৈছিল, বাৰিষা সাপে গাতৰ পৰা ওলাই বেঙক ধাৰ সাধিলে, বেঙে প্রথমতে এই বুলি ভাবুকি দিয়ে-"কাৰ কড়ি কোনে ধাবে? কাৰ কড়ি কোনে যাবে?" কিন্তু সাপে যেতিয়া বেঙৰ টেট টোত ধৰেহি, তেতিয়া বেঙে কাতৰ কণ্ঠেৰে কর- "টকা নে-এ-এ। টকা নে-এ-এ।"

মই ভাবিলোঁ, মোৰ ব্যৱসায়তো গলেই এতিয়া কিং কর্তব্যং? পালে এটা চাকবিকে কৰা উচিত; নতুবা "ভোজনং যত্র তত্রচ, মৰণং গোমতী তাঁৰে, বা গঙ্গাতীবে।" বার্ড'কোম্পানীৰ টিশ্বৰ আৰু আন আন গোটাচেৰেক ডিপার্টমেন্টৰ বৰচাহাব মিষ্টৰ কাক পেট্রিকেৰে সৈতে চিনাকি হৈ তেওৰ আগত মোৰ দুখৰ কাহিনী ক'লত, তেও" মোক তেওলোকৰ ফাৰ্ম্ম'ত চাকৰি এটা দি সহায় কৰিবলৈ গাত ললে। বার্ড কোম্পানীৰ ঘাই বৰচাহাব আইৰণ ছাইডৰ ওচৰলৈ তেও' মোক লৈ গ'ল। আইৰণ ছাইডে মোক দেখি-খুনি মোৰে সৈতে কথাবার্তা কৈ সন্তুষ্ট হৈ, জস্টিচ ছাব আশুতোষ চৌৰীৰ পৰা মোৰ বিষয়ে এখন চিঠি আনিবলৈ মোক ক'লে। সেই চিঠি অনায়াসে আনি দিলত তাৰ পিছ দিনাৰ পৰা তেওলোকৰ ফাৰ্ম্মত মিল্টন কার্ক' পেট্রিকৰ তলত মোক কাম কৰিবলৈ মিন্টৰ আইৰণ ছাইডে মোক হুকুম দিলে। মোৰ দৰমহা হ'ল ১৫০ টকা। যদিও তেতিয়া মোৰ ঘৰষ চাকষ-নাকৰ, কচোয়ান- চহিচ আৰু কেৰাণীৰ দৰমহা গোটালে দুশ টকাৰো ওপৰে মই মাহেকত দিব লাগিছিল, তথাপি মই এই দৰমহাকে পীকাৰ কবি, বেজীটো হৈ ফার্ম'ত সোমাই লবলৈ থিৰ কৰি বার্ড'কোম্পানীৰ বৰচাহাবক মোৰ কৃতজ্ঞতা জ্ঞাপন কৰিলোঁ। ১৯১৬ চনৰ পৰা ১৯১৭ চনলৈকে প্রায় এবছৰ মই বার্ড কোম্পানীৰ কলিকতাৰ অফিচত কাম কৰো। কোম্পানীয়ে মাহেকত দুবাৰ তিনিবাৰকৈ দহ-বাৰ দিনৰ নিমিত্তে মোক "চিভিলচেনিটাৰ" আৰু "টিশ্বৰ বিজনেছৰ উন্নতিৰ নিমিত্তে "কেনডেহাবৰূপে" চাৰিওফালে মফছললৈ পঠিয়াইছিল। আব্দ সেই আলমতে মই বঙ্গ, বিহাৰ, উৰিষ্যা আদি অনেক ঠাইত ফুৰিছিলোঁ। বঙ্গ দেশৰ চান্দপুৰ, চিটাগং, বৰিলাল আদি ঠাইত, উত্তৰ আব্বু, দক্ষিণ বেহাৰত সিফালে এলাহাবাদ পর্য্যন্ত, আব্দ ইফালে নাগপুৰ, বিলাসপুৰ, বায়পুৰ, সম্বলপুৰ আদি ঠাইত মই ঘূৰি ফুৰিছিলো। ১৯১৭ চনব শেষহোয়াত সংলপুৰৰ বার্ড কোম্পানীয়ে বেহাৰউৰিষ্যা গবর্ণ'- মোৰপৰা পাঁচ বছৰৰ নিমিত্তে বন্দবস্ত কৰি জংঘল ললে। তাৰ আগেরে মই সম্বল- পুৰলৈ আহোঁতে ডিভিজনেল ফৰেষ্ট অফিচৰৰে সৈতে দেখা কৰি সেই বিষয়ে ঠিক কৰিছিলো। জংঘল লোৱা হলত বার্ড কোম্পানীয়ে মোক তেওলোকৰ জংঘলৰ কাম 'মেনেজ' কৰিবষ নিমিত্তে সম্বলপুৰলৈ পঠিয়াই দিলে, আৰু মোৰ দৰমহা ২০০ টকা হ'ল। তাৰ উপৰি মোৰ থকা ঘৰৰ কেৰেয়া, চাকৰ, চাপৰাচীৰ দৰমহা আৰু গাড়ীব খৰচ কোম্পানীয়ে দিছিল। ১৯১৭ খ্রীষ্টাব্দৰ ছেপ্তেম্বৰ মাহত মই সম্বলপাষলৈ উঠি আহিলোঁ। ইয়াৰ ছমাহমানব পিছতে মিণ্টৰ কার্ক' পেট্রিকে বার্ড কোম্পানীব ইঞ্জিনিয়াৰিং ডিপার্টমেন্টৰ বৰচাহাব মিষ্টৰ ভফক লগত লৈ মোৰ কাম চাবলৈ সম্বৰপূৰলৈ আহি মোৰ লগতে মোৰ ঘৰত আছিল। আৰু উভতি যাবৰ দিনা তেও মোৰ দৰমহা বড়াই ৩০০শ কৰি দি গ'ল। মই বার্ড'কোম্পানীৰ 'ফৰেষ্ট বিজিনেছ'ত প্রার এঘাৰ বছৰ এই সম্বলপুৰতে থাকি কাম কৰিছিলো আৰু, মোৰ দৰমহা, কমি- ছন, পিছত আৰুদ অনেক বাড়িছিল, যাৰ বিষয়ে এই প্রবশ্বত কোৱাটো অনাবশ্যক।

কোনো কোনোরে এইখিনিতে কব পাৰে যে লেখকে তেওৰ ম'গয়াৰ কথা কবলৈ গৈ এইখন কি বকলা মেলিলে। মই কও' সচা। বুঢ়া হলে মানুহ 'গেবুলাছ,' অর্থাৎ কথাচহকী হয় ই তাৰে চিন। যদিও যমে আশয় পাব দেখি মই বড়া হৈছোঁ বুলি সৈ নাকাড়ো। বুঢ়াক কোনেও কাপ ধৰিবলৈ কোরাই উচিত নহয, কলেই সাতকাণ্ড ৰামায়ণৰ লগতে কলঠোকা বাদুলিয়ে খোরা কথাও বুঢ়াৰ পৰা তেও শুনিবলৈ বাধ্য আৰু তাৰ নিমিত্তে বপূৰা প্রস্তুত হৈ থকাই উচিত।

মই সম্বলপুৰলৈ আহিলত বার্ড কোম্পানীয়েও সম্বলপুৰত থকা তেওঁলোকৰ গ্লেফাইটৰ কামো মোৰ গাতে জাপি দিলে। সম্বলপুৰত ঘাইকৈ মোৰ হাবিত কাম। হাবিত বাঘ, ভালুক, বৰাৰ ৰাসস্থান। গতিকে মোৰ হাতত বন্দুকৰ বাসস্থান হোৱাটো শাস্ত্রসম্মত। এটা দুনলী বন্দুক আৰু এটা ৪০৫ উইন ছেন্টৰ ৰাইলো কিনি লৈ মই বন্দুক মৰা কল-কৌশলবোৰ শিকি ললোঁ, আব; এখোজ দুখোজকৈ মৃগয়া নামক বাসনত আসন্ত হলো। নিৰীহ চৰাই-চিৰিকতিৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ভীষণ জংঘলী জন্তুৰ গালৈকে মোৰ হাত উঠিবলৈ ধৰিলে। হাবিৰ বৰগছ আব, মহরা গছত হাইঠা জাকে জাকে পৰে বিশেষকৈ বৰ গছৰ ফল পকিলে আৰু, মহৱাৰ ফল ফলিলে। বন্দুকৰ গুলী এজাই মাৰি দিলেই তিনিটা-চাইটা হাইঠা টলৰ টলৰ কৰে সৰি পৰে। হাইঠা খাবলৈকো ভাল। গতিকে জাঁর হত্যাবিৰাগী পৰুষজনৰ অচিবতে জাঁর- হত্যানুৰাগী ছোৱাৰ ফালে আকর্ষণ প্রবল হৈ উঠিল।

জাৰকালি হিমালয় প্রদেশৰ ফালৰ পৰা এই ফালে অনেক জাতৰ ৰাজহাঁহ, আহি মহানদী আৰু বিল, বন্ধ পুখুৰী প্রভৃতিত পৰেহি। ধিতবাজ, লালম,ণ্ডী, হইচ লিংটিল, কটন টিল, চাকৈক্চকোরা ঘিলাহাঁহ, ডাউক, কোড়া, কামচৰাই ইত্যাদিয়ে কোড়াল কৰে আৰু, জলচৰ জন্তু মাছ, পোক, শামুক আহ্, ভেট, শেলুক, শিঙৰি দ'লবাঁহ ইত্যাদিষ শান্তি ভঙ্গ কৰে। উদ্ভিদ জাতীয় পদুম, লাহে লাহে মই সেই- বোৰৰ ওপৰত গুলী চলাই নৈ, বিল, পুখুৰীবাসী 'লয়েল' প্রাণীবোধন শান্তি বক্ষাব নিমিত্তে 'ল কণ্ড অর্ডব'ৰ সম্মান ৰক্ষা কার্য্যত অভ্যন্ত হলোঁ। আমাৰ ঘৰৰ ৰাণবি অন,গ্রহ-নিগ্রহৰ ওপৰত এই লেখকৰ ভোজানানন্দ বা নির্বানন্দ ঘটে। তেখেত আব তেখেতৰ লোণ খোৱা ভৃত্যব‌দই এই শান্তি যক্ষকৰ "বিক্রম দেখি, পৰম বিস্ময় মনে" আহহ্লাদেৰে চৰাইৰ মঙহ লগে ভাগে ভোজন কৰি তৃপ্তি লাভ কৰি শাস্তিবক্ষকক উৎসাহিত কৰিবলৈ ধৰিলে। ফলত অচিৰতে এই বৃত্তান্ত লেখক এজন লেখত লব- লগীয়া চিকাৰী হৈ উঠিল।

চৰ্যই মৰাৰ পিচতে যেতিয়া চৰাইটো ধৰি তুলি আনো-বিশেষকৈ হাইঠা, তাব বক্তান্ত শৰীৰ দেখি তেতিয়াও মোৰ মনতো যে ভালকৈরে আঁচোব লাগি বস্তুৰ ফলা, নৈ নবৈছিল এনে নহয়। মনটো দৃঢ় কবিবন নিমিত্তে কালিদাসৰ শকুন্তলা নাটকৰ পৰা দিনদিয়েক এই ক্লোকটো মাতিবলৈ ধৰিলোঁ;-

মেদশ্ছেদকৃশোদৰং লঘ, ভবত্যুৎসাহযোগ্যং বন্ধুঃ

সত্ত্বানামপি লক্ষতে বিকৃতির্মচ্চিত্তং-ক্রোধযোঃ।

উৎকর্ষঃ স চ ধন্ধিনাং মদিষবঃ সিধ্যন্তি লক্ষে চলে

মিথ্যের ব্যসনং বদন্তি মাগয়ামদি বিনোদঃ কুতঃ।

অর্থাৎ,মাগযাৰ দ্বাৰা মেদ কমি যোৱা বাবে পেট সব, হয়, শৰীৰ পাতল আৰু উৎসাহবিশিষ্ট হয় আৰু, জীৱবোৰৰ ভয় আৰু ক্রোধ হলে সিহতৰ কেনেকুৱা চিত্তবিকাৰ হয়, সেইবোৰো জানিব পৰা যায় আব, জন্তুবোৰ লখি যাও'তে লক্ষ্যভেদ কৰিব পাৰিলে, চিকাৰীৰ মনত আনন্দও হয়। এতেকে মনুপ্রভৃতি শাস্ত্রকাৰসকলে যে মৃগয়াক বাসন বুলি দোষ দিচ্ছে, সেইটো অযথার্থ'। মৃগযাৰ নিচিনা আমোদ আন একোতে নাই।

আচৰিত শ্লোক-মদাৰ মহা গুণ পৰিলক্ষিত হ'ল আৰু, জীৱ-জন্তু বস্তান্ত শৰীৰ দেখিলে মোৰ মনত ফুটা পানীজোলাবোৰ কাঠ বান্ধিবলৈ ধৰিলে। সেই পৰিমিত মই চাৰিঠেঙাঁয়া জন্তুৰ ওপৰত গুলি চলাবলৈ চল পোৱা নাছিলোঁ। হাবিলৈ যাও কিন্তু মোৰ লগত যোৱা চাপৰাচীৰ কান্ধত সদাষ বন্দকে দিহে যাও', "পাদমেকং ন গমিষ্যামি।"

এদিন পুরা আঠমান বজাত হাবিৰ। পৰা, টঙাত উঠি সম্পপুৰৰ ফালে আহিছিলো। হাবিৰ মাজৰ বাটতে দেখিলো নোৰ আগেদি আলিৰ ইপাৰৰ পৰা সিপাৰলৈ প্রকাণ্ড শিং থকা ফুটুকাফুটুকী পহ, এটা যাব লাগিছে আৰু, পাছে পাছে পাঁচজনী মাইক। পহ। মোষ টঙাৰ গৰু, খেদোৱা মানুহটোরে হঠাৎ টঙাখন ৰাখি মোক কলে, "হজৰ। চিতল চিতল মানিয়ে।" মই লৰালৰিকৈ বন্দুকটো লৈ টঙাৰ পৰা ভূমিস্থ হলোঁ। পহ, কেইটাই ভেলেঙা লাগি মোৰ ফালে চাই ব'ল। ভাবিলোঁ একে গুলীয়ে মতাটো ওফৰাই দিও'। চৰকাৰী আইনমতে মাইকী পহু মাৰিব নাপায়। মই বন্দুকটো মতা পহটোৰ ফালে টোয়াই বন্দুকৰ ঘোষাটো তুলি কৈ আছোঁ, কিন্তু গুলী এৰি দিয়া নাই। টঙান্নালাটোয়ে য্যন্ত হৈ ফুচফুচাই ক'লে, "হুজনে। ফারাব কবিয়ে, কাঁকরে।" মই কিন্তু ফায়াৰ নকৰি পহুকেইটাৰ আলেখলেখ চাই সামাজিক তত্ত্বৰ মীমাংসাত প্রবৃত্ত হলোঁ। যথা মই কি কষিবলৈ গৈছোঁ। শিভাল মতা পহুটো Polygamous অর্থাৎ বহুবিবাহকাৰী। যদি তাক নিষ্ঠুভাবে হত্যা কৰোঁ, তেন্তে তাৰ এই পঞ্চ মহিষী জনাখা বিধবা হব। ভাৰতৰ পৰা এতিয়াও পাঁলগেমিৰ অর্থাৎ বহুবিবাহৰ উচ্ছেদ সাধন হোৱা নাই; এতেকে ইয়াৰে বা দোষ কি? ক্ষকেকষ উত্তেজনা আৰু, সুখৰ নিমিত্তে এনে পাপ কার্যা কৰাটো মোৰ উচিত হবনে? স্বামীৰ অবিহনে অন্যথা অবলাহ'তৰ কি গাঁত হব? ইয়াকে ভাবি থাকোঁতে সিফালে বঙালী বঙ্গালী তুলিন প্রথা সমর্থক শিঙাল পহুটোয়ে একে ডেরেই হাবিত প্রবেশ কৰিলে, আৰু, পত্নীৎদইও ততালিকে স্বামীৰ অনুগমন কৰিলে। মই ভোটা হৈ দার্শনিক চিন্তাৰ গতি অতি তীব্রভারে অববোধ কৰি পুনৰায় টঙাৰোহণ কৰিলোঁ। তাৰ পিছত ভালেখিনি পৰলৈকে মই টঙারালাটোৰ মুখৰ ফালে চোৱা নাছিলোঁ। হঠাৎ এবাৰ তাৰ মুখত মোৰ চকু পৰা মাত্রকে দেখিলোঁ, তাত মোৰ প্রতি বিৰন্তি আব্দ সম্ভবতঃ খণাৰ ভাব।

১৯১৭ খৃষ্টাব্দৰ অক্টোবৰ মাহত প্ৰথমতে মই মেঘপাল নামৰ ঠাই এডোখৰৰ এখন জংঘলত মোৰ কাম আৰম্ভ কৰিলোঁ। মেঘপাল সম্বলপুৰৰ পৰা প্রায় ত্রিশ মাইল দূৰত। তাৰ জংঘলখনৰ নাম পর্চ' লিখানম। পচাল ডাঙৰ জংঘল। তাতে তিনি বছৰ মোৰ কাম চলিছিল। ঘাইকৈ বেলত ব্যৱহাৰ হোৱা ক্লিপৰ গৰুৰ গাডাঁৰে সম্বল- পূবৰ বেলৰ প্টেছনৰ কাষৰ আমাৰ কাঠৰ ডিপোলৈ পঠিয়াই, তাত বেলৰ ইঞ্জিনিয়েৰৰ স্বাৰাই পাছ কৰাই দিয়াটোৱেই মোৰ ঘাই কাম আছিল। কওঁতে একে উশাহতে কথাবোৰ কৈ গলোঁ কিন্তু কার্যত ই বাশিযা ভৰা ব্রহ্মপুত্ৰত চুচীয়া নায়েবে পাবি দিয়াৰ নিচিনা। ইমান আহ্কলীয়া কাম যে, সেই আহ কালবোৰৰ কথা ক'লে ওৰ নপৰে।

মোৰ হেডকোৱার্ট'ৰ অর্থাৎ আচল থকা ঠাই হল সম্পপুৰ। মেঘপালে গৈ তাতো এটা ডাঙৰ বঙলা সজাই লৈছিলোঁ। বঙলাটো ভালকৈয়ে কৰাইছিলো, কাৰণ সি অন্ততঃ তিনি বছৰ বাসোপযোগী হব লাগিব আব্দ তাৰ উপৰি বার্ড কোম্পানীৰ বৰচাহাব মাজে মাজে আহি তাত থাকি হাবিৰ কাম পৰীক্ষা আৰু সেই সুযোগতে চিকাৰ কৰিবলৈ আহিবৰ কথা। কাৰ্য্যত তেনে ঘটিছিলো।

মাহেক্ষত তিনি-চাৰিবাৰকৈ সম্বলপুৰৰ পৰা মেঘপাললৈ গৈছিলো। যাবৰ বাহন টঙা। টঙা হৈছে, বলদ গৰু, এহালেৰে টনা, এইফালে আব্ৰুদ চেস্টেল প্রভিঞ্চৰ ফালে প্রচলিত এবিধ গাড়ী। ভাল বলদ গৰুহাল হলে, টঙাক ঘোঁৰাৰ গাড়ীয়েও চেন পেলাব নোয়াবে। আজিকালিহে মটৰ গাড়ীরে দেশ জর্ষি পৰিছে। কিন্তু নেই কালত টঙাৰ চল‌তিহে বেছি আছিল। পর্বতাঁরা ঠাইত ঘোৰাৰ গাড়ীতকৈ গবে টকাছে বেছি কার্য্যকৰী। শিলনি বাটত ঘোঁৰা সোনকালে খোষা হয়; কিন্তু গব্দ নিপৰোৱা। মই টঙাৰে সম্বলপুৰৰ পৰ্য মেঘগাললৈ দুদিনে গৈছিলোঁ আব্দ দুদিনে উভতি আহিছিলো। মাজে মাজে সপবিবাবে সব, টাটু ঘোঁৰা এটা মোৰ বৰজনী আব্দ মাজুজনী ছোৱালীক কিনি দিছিলোঁ। সিহ'তষ এজনীয়ে আমাৰ টঙাষ লগে লগে ওচৰে ওচৰে ঘোঁৰাত উঠি গৈছিল।

ঘামকালি এদিন আমাৰ মেখপালৰ বগুলাতে আবেলি বেলিকা চাহ খাই আছিলোঁ এনেতে মানুহ এটাই লৰি খবৰ দিলোহ যে ওৰেৰ খাল এটাত ভালুক এটাই পানী খাইছেহি। খপ কৰে বন্দুকটো হাতত লৈ মই ভাল্লুক মাৰিবলৈ উঠিলো। আব্দ বেই উঠা, গৃহিণী আব্দ তেওঁৰ যুগল কন্যাৰত্নই মোক সারট মাৰি ধৰিলে, যাব নিদিয়ে। মই যাবলৈ যিমান চেষ্টা কৰিলোঁ সিমান এই স্ত্রী ত্রিম, ত্তি'ৰ হাতত কটকটীয়া ভাবে বন্দী হৈ পৰিলো। শেহত তেওঁলোকে মানুহ পঠিয়াই ভাল্লুটো হুৰাইদি খেদাই পঠিরাইহে মোক তেওঁলোকৰ বাহ, বন্ধনৰ পৰা মুক্তি দিলে।

আব্দ এদিন সন্ধ্যা লাগি ভগাৰ সমযত আমি মেঘপালৰ বঙলাত বহি থাকোতে হাই-উৰুমি আৰু ভগাটিনত কোব শুনিলো। আব্বু কিছুমান মানুহে হাতত ধানখেৰৰ জুমুঠিত দুই লগাই লৈ লৰি ফুৰা দেখিলো। ব্যাপাৰটো কি বুলি ভু ললত জানিবলৈ পোৱা গ'ল যে বনৰীয়া হাতী এটাই ওচৰতে ধাননিত সোমাই ধান খাব লাগিছে। যেই শুনা, তৎক্ষণাৎ এই বহাবীবে বন্দকলৈ সেইফালে চোচা লব খোজোঁতেই আকৌ সেই পুৰণি ভালুক ব্যাপাৰৰ পুনৰাভিনয় হ'ল, পূর্ব'রতে বন্দী হ'ল।

এদিন পুরা ৯ মান বজাত মই আমাৰ বঙলাৰ প্রায় আধা মাইল দূৰৰ হাবিত সপৰিবাৰে ফুৰিবলৈ গৈছিলোঁ। ইচ্ছাটো, যদি বনৰীয়া কুকুৰা চৰাই দেখোঁ, মাঝিম আব্দ আনি দস্তুমতে ভোজন কৰিম। এটা চাপৰাচীৰ হাতত মোৰ বন্দুকটো দি যাবলৈ ধৰিলোঁ। চাপৰাচাঁটো যদিও আমাৰ পাছে পাছে আহিছিল, তথাপি সি অলপ পাছ পৰিল। মই মোৰ গৃহিণী আব্দ ছোয়ালী তিনিজনীৰে সৈতে সব্দ পৰ্ব্বত এটাৰ ওপৰত উঠি শিল এটাৰ ওপৰতে অলপ থিয় দিছোঁ এনেতে দেখিলোঁ এটা ভীষণ বড়া ভালুক ওলাই আহি আমাৰ আগেদি গজপতি গমনেৰে যাবলৈ ধৰিলে। বন্দুক আন, বন্দুক আন, বুলি মই চাপৰাচাঁটোক যিমান পাৰো লাহে লাহে মাতোঁহে মাতোঁ, সি ওচৰকে পোৱাহি নাই। ভালুকটোরে আমাধ কটাক্ষ কৰি চাই তুচ্ছ-তাচ্ছিল্য প্রদর্শন কৰি ধাঁৰ মহুৰ গতিৰে হাবিত প্ররেণ কৰি অদশ্য হ'ল। সৌভাগ্যগুণে মোৰ বৰিত্বৰ বিকাশৰ সুযোগ নঘটিল সৌভাগ্যগুলে বুলিছোঁ এইবাবে যে বন্দুকটো মোৰ চাপৰাচীৰ হাতত আছিল আৰু সি কিছু বুব পাছ পৰি আহিছিল। যদি বন্দকেটো মোৰ হাতত থাকিলহেঁতেন তেন্তে আগগুঝি নাভাবি মই ভালুকৰ গালৈ গুলোঁ মাৰি দিলোঁহেতেন। গুলী তাৰ মৰ্ম্মস্থানত নপষি য'তে-ত'তে লগাহে'তেন, সি অলপ অচষপ জখম হলহেতেন যদিও কি উভতি ধৰি আমাক আক্রমন নকৰি নেখিলেহেতেন। ফলত কাব কি হলহেঁতেন নেদেখা জনেছে ভাক জানিব পাৰিছিল। ভালুক বৰ লেকের্টীরা জীব। আচল ঠাইত নালাগিলে দুই-চাবি গুলতি সি নমবেই। গুলী-শোষা ভালুকে পস্তুতআগত যাকে পায় তাকে আক্রমণ কষে। অনেক সময়ত খেদাচিকাৰত দেখিছোঁ দুটা কি তিনিটা ভালুক অগাপিছাকৈ যাব লাগিছে। গছত বন্ধা ওথ চাঙৰ ওপৰৰ পৰা প্ৰথমটোক গুলীয়ালোঁ। সি গুলী খাই আগত কাকো নেদেখি উভতি পাচলৈ চাই তাব লগৰীয়া ভালুকটো দেখি ভাবিলে যে সেই পাহুটোৱে তাক আক্রমণ কৰিছিল। তৎক্ষণাৎ সি পাচৰটোৰে সৈতে তুমুল সংগ্রামত প্রবৃত্ত হ'ল।

(0)

দুঠেঙীয়া জদ্ভুত হাত পকাই লৈ এতিয়া চাৰিঠেঙীয়া জণ্ডুলৈ হেপা মেলিবলৈ মোৰ হেপাহ হ'ল। হেপাহ দিনকদিনে অদম্য হৈ উঠিল। সম্বলপুৰৰ তিনি চাবিজন চিকাৰা বস্তুবে সৈতে পৰামৰ্শ কৰি লগ লাগি এখন হাবিত খেদা-চিকাৰৰ (Beat) বন্দরস্তু কৰিলোঁ। সেই বম্পকেইজনৰ এজন ডেপুটি মেজিস্ট্রেট এজন একড়াইজ ছ. পাৰিন্টেন্ডেন্ট, এজন তহচিলদাৰ আবু, আনজন ছবৰেজিগ্নৰ। চিকাৰ কৰিবলৈ ধিৰ কৰা হাবিত সুবিধা বুজি, গছৰ ডালত তিনিখন ওখ চাং সুকীয়াকৈ অতিৰে অভিবে বন্ধোরা গ'ল। ছববেজিস্টব চিকাৰী নহয় কিন্তু চিকাৰ চাবৰ তেওঁৰ হেপাহ। সেই দেখি একঢাইজ ছ,পাৰিন্টেন্ডেন্টৰ লগত বহুৱাই দিযা হল। ডেপুটি মেজিটেজন বিখ্যাত চিকাৰী। তেওঁ অকলেই এখন চাঙত বহিল। তহচিলদাৰৰ হাতত বন্দুক নাছিল, সেইদেখি তেওঁ মোৰ লগতে বহিল। আমি চাঙক উঠি প্রস্তুত হৈ ললত, সঙ্কেতমতে 'বিট' অর্থাৎ খেদ আৰম্ভ হ'ল। তিনিকুবিমান "বিটবে" অর্থাৎ খেদাকবা মানুহে অনেক দুবৰ পৰা হাইহুইকৈ আমাৰ ফালে বনৰীয, জন্তু খেদি আনিবলৈ ধৰিলে। প্রথমতে অনেক দুৰৰ পৰ্য্য সিহতৰ হাই-উবুমিৰ শব্দ আমাৰ কাণত ৰিণি- ৰিণি পৰিবলৈ ধৰি ক্রমে ওচৰ চাপি ভাঙৰ হৈ আহিল। আধাঘণ্টামানৰ পিছত দেখিলোঁ মোৰ চাঙৰ, কাষতে, দেখিবলৈ খুব সুন্দব জন্তু এটি থিয় দি আছে। মই তেনেকুৱা জন্তু আগেয়ে দেখা নাছিলো। দিলোঁ গুলী মাৰি। গুলি লাগি জভুটো নিশবদে তাতে বাগৰি পৰিল। তেতিয়াও সিফালে খেদা চলি আছে। খেদা শেব নহলে ডাঙৰ চাওঁৰ পৰা মাটিলৈ নমাটো যুক্তিযুন্ত নহয়; সেই দেখি আমি নমা নাই। এনেতে ডেপুটীজনৰ ফালৰ পৰা ৰাইফোলৰ গুলিৰ আৱাজ ওপৰা-উপৰিকৈ খুনিলো, আৰু লগে লগে কিবা এটা ডাঙৰ জঙুৰ নানা বকমৰ চিঞৰে হাবিখন তল-ওপৰ কবিবলৈ ধৰিলে। গোজৰ, গোঁগোৱনি আব, ডাঙৰ কৰতেৰে হাবিত ডাঙৰ কাঠ কলাৰ নিচিনা শব্দবোৰ আমাৰ কাণত পৰিল। মই তেতিয়াও বুজিব পৰা নাই, সেইটো কি জন্তুৰ চিঞৰ কাৰণ মোৰ পক্ষে সি নতুন। অলপ পৰ পিছতে এক চাইজ হপাৰিস্টেন্ডেন্টৰ ফালৰ পৰাও বন্দুকৰ আৱাজ আমাৰ কালত পৰিল। খেদা কৰা মানুহবোৰে বন্দুকৰ আৱাজ শুনি আৰু বেছিকৈ হাইউমি কৰিবলৈ ধৰিলে আব্বু, সিহতৰ ভিতৰৰ অতি টেঙষবোব টপ টপ, কৈ গছত উঠিল, যদি বাঘ ওলাইছে, এই ভন্নত। ডেপুটি বাবুৰ বন্দুকৰ মাত যদিও বন্ধ হল, কিন্তু গুলীখোবা জন্তুটোবে তেতিয়াও চিঞৰি হাবি খলক লগাবলৈ একা নাছিল। সেই হাবিখনত যাঁদ বনবেত্রী- সকল থাকিলহেঁতেন তেওঁলোকে নিশ্চয় সশঙ্কিত আৰু, বিষস্ত হৈ দূৰৰ কোনোবা বন্ধ গছৰ তলত এনেকুৱা দুখৰ গীত ধৰিলেহেতেন:- ঘোৰ নিশীথে, শান্তি নাশিতে। কেনে বধে বে, হবিণ হৰিণী,

খলিত চৰণে ছুটিছে।" ঘটিছিল যদিও সি কিন্তু জগৰীয়া। ইত্যাদি (ৰবীন্দ্রনাথ) আমাৰ দ্বাৰাই হাবিৰ শান্তি নাশ আবেলি বেলিকা। গতিকে আমি এক আঙুল কম

"কে এল আজি এ

সাধেৰ কাননে,

ঘুমন্ত বিহগে,

সঘনে খবলৰ সহিষা

তৰাসে চমকিষে

সিফালে একচাইজৰ বন্দকে গুড়ুম গুড়ন কৰিয়েই আছে; বিৰাম নাই। কিন্তু সেইকালৰ পৰা কোনো জন্তুৰ চিঞৰ আমাৰ কৰ্ণগোচৰ হোৱা নাই। সমুখৰ ফালৰ পৰা খেনা কৰা মানুহবোৰো আমাৰ ওচৰ চাপি অহা আমি দুষৰ পৰা দেখিবলৈ পালোঁ। সেই দেখি নিভ'য় মনেৰে তহচিলদাৰ আৰু মই চাঙৰ পৰা নামি এখোজ দুখোজকৈ একচাইজৰ চাঙৰ ফালে যাবলৈ ধৰিলোঁ। এমুৰে মোৰ চাং আৰু সিমূৰে ডিপুটীৰ চাং; একচাইজৰ চাং মাজতে। গৈ দেখিলোঁ, একভাইজ পাৰিন্টেডন্ট মাটিত থিয় হৈ আছে। আৰু তেওঁৰ আগতে দহ-বাৰ হাতমান দূৰত ভালুক এটাই অনেক গুলী খাই অবশ হৈ থিয় দি আছে। সি বাগৰিও পৰা নাই অথচ তাৰ গা তেজেৰে তুংবলি মোক দেখি একচাইজে কলে যে তেওঁৰ কার্টিজ এটাইবোৰ ঢুকাল; কিন্তু ভালকেটো এতিয়াও মৰা নাই; সেই দেখি মোৰ হাতত থকা কার্টিজ গোটেই- বোৰকে তেওঁক দিব লাগে। মই হাত মেলি দুটা বুলেট কার্টিজ তেওঁক দিলোঁ; তেওঁ বন্দ,কত খাজি ললে। ছববেজিন্টৰ কিন্তু তেতিয়াও চাঙৰ ওপৰৰ পৰা নমা নাই। তেওঁ চাঙৰ ওপৰৰ পৰাই আমাক ক'লে,-চাওক ভালুকটো এতিয়াও মৰা নাই। আপোনাসকলে মাটিত থাকি ভাল কাম কৰা নাই। গুলী খোৱা ভালুকে যদি আপোনালোকক ধৰোঁহ, তেতিয়া কি হব? যেই কথা শুনিলো-মই ভয় খাই লবি তেওঁ বাঁহ থকা চাঙত উঠিবলৈ গ'লোঁ। চাঙত উঠিবলৈ লগাই থোয়া জখলাটোত ববি তাৰ খোপে খোপে উঠি গৈছোঁ, চাং পাবলৈ আৰু, এটা কি দুটা ঢাপ আছে; এনেতে মোৰ ভৰি পিচলিল। তাৰ আগতে মোক চাঙত উঠিবলৈ যোৱা দেখি তহচিলদাষেও ভয় খাই মোৰ পাছে পাছে জখলাত উঠিছিল। ভয়ত খপজপাই মই জখলাত উঠাৰ বাবেই মোষ তেনে হৈছিল। জখলাৰ আদখিনি বাটত থকা বপূৰা তহচিলদাৰকো, মই খহি পৰি মোৰ লগতে বগৰাই আনিলো। খন্তেকতে জখলাব গুৰিত মাটিত দুয়ো লোটমোট খাই পৰিলো। অবশ্যে মই তহচিলদাৰৰ ওপৰত আব্দ তহচিলদাৰ মোৰ তলত। সিফালে একচাইজে, মই দিয়া গুলী দুটাৰে ভালুকৰ প্রাণবায়, বহির্গত কৰি দিলে; ভালুক মৰি বাগৰি পৰিল।

হৰেজিশ্বৰ খুটীয়া মানুহ। তেও ধেমেলীয়া কথা কোরাত কাজী। যেই ভালুকটো মবিল, তেও" নির্ভ'য় হ'ল আৰু তেওঁৰ হাঁহি আৰু, পেংলাইৰ পুখুনপাকৰ মুখে মুকলি হ'ল। তেওৰ হাঁহিৰ প্রধান উপাদান হ'ল, ক্ষত্তেকৰ আগতে সংঘটিত মোৰ আৰু তহচিলদাৰৰ জোটাশলীয়া Somersault অর্থাৎ জৎলাৰ পৰা গুলোটাখব। মহাআনন্দষে চাঙৰ ওপৰৰ পৰাই এই বস্তান্তৰ অতিবজিত বিশদ বর্ণনা একচাইজ পাবিস্টেন্ডেন্টৰ আগত তেও দিবলৈ ধৰিলে। কাৰণ এক্চাইজৰ চকু একেৰাহে ভালুকটোৰ ফালে থকাৰ নিমিত্তে তেওঁৰ পাছফালে ঘটা আমাৰ বিলাই- বিপত্তি তেওৰ চকত নপৰিছিল। ঘটনাটোৰ চিত্র-বিচিত্র বর্ণনা ছব ৰেজিপ্টৰৰ মুখত শুনি আমাৰ দুইবো হাঁহি উঠিছে অথচ মুখে লাজত বঙাও পৰিছে আৰু ছবা- ৰেজিগ্নৰৰো ভাল্লুক নমৰাৰ আগতে শেতা পৰি থকা মুখে তেনে বঝাকে ধৰিছে, অবশ্যে সুকীয়া কাৰণত, অর্থাৎ হাঁহিত ঘটনাটো শুনি মিচিকিয়াই হাঁহি আব্, তাব আওভাও বুজি, একচাইজ ততালিকে আমাৰ সহায়ক হ'ল। তেও চৰৰেজিষ্টাৰক চাঙৰ পৰা নামি আহিবলৈ ক'লে আৰু চাঙৰ ওপৰত ছবৰেজিদীৰ বাবুরে যি কাঁপ্তি কৰিছিল, তাৰ হাস্যজনক বর্ণনা তেও আমাৰ আনন্দ বন্ধন আবু, ছব বেজিৎবৈব উল্লাস কর্তন কৰি দিবলৈ ধৰিলে হেনো চাঙত বহি থাকোঁতে ছবৰেশ্বৰে এক চাইজ ছপাৰিন্টেন্ডেন্টক কুতুৰি আছিল, বাঘ বা ভাল্লুক ওলালে যেন তাৰ ওপৰত এক- চাইজে গুলী নচলায়। সিফালে ডেপুটি বাবুৰ গুলীৰ আৱাজ আৰু, তেও' গুলীয়া জন্তুটোৰ ভীষণ চিঞৰ শুনি ছব বেজিস্ট্রৰ বাবুরে হেনো বহি থকা চাং এবি চাং-বন্ধা গছ-জোপাৰ গা বগাই গৈ তাৰ ওখ ডাল এটাত বহিছিলগৈ, একচাইজৰ হাকলৈ কাণ নিদি। আব্দ হেনো নিজৰ ক'কালটো তেও' বান্ধি থৈছিল, কেনেবাকৈ ভরত তললৈ সৰি পৰে বুলি। এই বৃত্তান্ত খুনি ছবর্ষেজিস্ট্রৰ বাহুৰ খৰচত আমাৰ কিৰালিৰ জাউৰি উঠিল। আমি বাহিৰে সৈতে পেংলাই-হাঁহিৰ ধাৰ সুজা ললোঁ।

কিছুমান বেলিৰ মূৰত ডেপুটীবাবু, তেওৰ চাঙৰ পৰা নামি আহিল আৰু দেখিলোঁ, তেও' এটা প্রকাণ্ড ভালুক মাৰি আনিছে। মই মৰা জন্তুটো দেখি তেও ক'লে, সেইটো হেনো Mouse-deer; অর্থাৎ এন্দুৰৰ নিচিনা এবিধ সৰু পহ, আব্দ সহজে দুষ্পাপ্য। তাৰ মঙহ ভক্ষ। পহুটো মই বৰলৈ আমি তাব খুনীয়া ছালখন ক'লৈ গ'ল আব্দ বিচাৰি নাপালোঁ, নতুবা প্রথম Trophy অর্থাৎ মোৰ চিকাৰৰ চিনম্বৰূপে ছালখন ভালকৈ "টন" (Tan) কৰাই ৰাখিবৰ মোৰ মন আছিল। চাবি- ঠেঙীয়া জন্তুববৰ এরে যোৰ প্রথম অধ্যায়।

মই সদায় দেখি আহিছো যে ভালুক বর্ষ লেকেটা জাঁর। তাৰ মৰ্ম্মস্থানত গুলী নালাগিলে সহজে সি নমৰে। তাৰ পিঠিৰ নোম প্রায ছ আঙুলমান দাঁঘল। অনেক সমন্নত গুলী তাৰ নোমৰ ভিতৰেদিয়েই এসোপা নোম সৰাই ওলাই গুচি যায়। গাত নালাগে। আজি পাঁচ মাহমান হ'ল, মোৰ বন্ধু এজনে এখন হাবিত খেদা চিকাৰৰ বন্দবস্ত কৰি মোক তেও'ব লগত লৈ গৈছিল। তেরো এখন চাঙত মইও তেওৰ অলপ দুবতে আন এখন সুকীয়া চাঙত। খেদা আৰম্ভ হও'তে নহও'তেই দেখিলে'। হঠাৎ ভালুক এটা মোৰ পাছ ফালৰ পৰা ওলাই আহিল। তাৰ আবির্ভার খেদাব ফলত। নিশ্চয় হোৱা নাছিল। কাৰণ খেদা মোৰ সম্মুখৰ ফালৰ পৰা মোৰ ফালে আবন্ধ হৈছিল। খেদাত অহা জন্তু মোৰ সম্মুখতে ওলালহিহে'তেন। আৰু তেতিযা খেদা কৰা মানুহবোৰো এমাইলমান দূৰত। মোৰ পাছফালে মোৰ চাঙৰ পৰা প্রায় ১০০ হাত মান দূৰত ভালুকটো থিয় হ'লহি। মই ৪০৫ উইনচেস্টৰ বাইফলেৰে তাৰ গালৈ গুলা এটা মাৰি পঠিযালো। ভালুকটোৰ গাত গুলী লাগি সি ভয়ানক চিঞৰিবলৈ ধৰিলে মই ভাবিলে'। সি নিশ্চষ মৰিব। মিছাতে আবু, গুলা খৰচ কৰিবৰ সকাম নাই। কিন্তু অলপ পৰ পিছতে ভালুক পদ্ধতিব ফালে লব দি পর্বতত উঠি যাবলৈ ধৰিলে, আৰু, নেদেখা হ'ল। খেদাৰ ওব পৰিলত মই মোৰ চাঙৰ পৰা নামিলে'। আৰু বহুজনেও তেওৰ চাঙব পৰা নামি মোৰ ওচৰলৈ আহিল। তেতিষা আমি দুয্যে সাতোটা আঠোটা মানুহ লগত লৈ গুলী খোৱা ভালুকটো বিচাৰি গ'লোঁ। দেখিলোঁ সিগুলী খোৱা ঠাইৰ পৰা যৌন যৌন পর্ব'তত উঠিছিল। গোটেই বাট তাব তেজেৰে তুংবলি হৈ গৈছে। আমি সেই তেজৰ চিন ধৰি পব'তৰ ওপৰত প্ৰাব এমাইলমান বাট গ'লোঁ, কিন্তু শেহত হঠাৎ তেজ নেদেখা হলোঁ। সেইখিনিৰ পৰাই কেনি ফালাব কাটি কৰবাত লুকাই পৰি মৰিলগৈ তাত সন্দেহ নাই। কাষবে- পাজৰে অনেক বিচাৰিও তাৰ উৱাদিহ নাপাই উভতি গুচি আহিলোঁ। মোৰ বৰ ভুল হৈছিল যে মই ওপৰা-উপৰিকৈ আৰু দুটা মান গুলী তাৰ গাত নামাবিলো বাস্তৱিকতে সি গুলাঁ থাই কেনেকৈ চিৎপতলং হৈ পৰিছিল, মই ভাবিছিলো, সি আৰু উঠিব নোৱাৰে। গুলী নমৰাৰ আৰু এটা কাৰণ আছিল। সেই দিনা মোৰ হাতত বাইফলৰ গুলী মাধোন তিনিটাহে আছিল। মই ভাবিলো ইকনমি কৰি গুলী খৰচ নকৰিলে অর্থাৎ হাত উবুৰিযাই দিলে, আৰু যদি জন্তু ওলায়হি, তেন্তে কিহেৰে মাৰিম। আচলতে সেই দেখি মই চিকটা হৈ পৰিছিলোঁ। চিকটা হোৱাব ফল হাতে হাতে পালোঁ। চিকটাই শাকত নাখায় লোণ, কিন্তু তাৰ পিটিকাত যায় তিনিগুণ। যিহওক চিকাবলৈ যোৱা চিকাৰীসকলে এইটো মনত ৰাখিবলগীয়া যে, অন্ততঃ তেওঁৰ হাতত যেন আঠোটো গুলীৰ কম নাথাকে।

এবাব সম্বলপু, ৰলৈ আহোঁতে কবি বন্ধু এজনে মোক কৈছিল যে, তেওঁ হেনো কিতাপত পঢ়িছে, যে ভাল্লুক বৰ মৰমিয়াল জন্তু। সি মানুহক মৰমহে কৰে। মই তেওাঁক উত্তৰ দিছিলে'। যে ভালুকৰ মৰম বিচাৰি তেও' যেন ভালুকৰ কাষ নাচাপে। যতবিলাক হিংস্র জন্তু আছে, তাৰ ভিতৰত ভালুক অতি দূৰন্ত। তাক নোজোকালেও সি জোকায়। অৱশ্যে মানুহৰ তেজৰ সোৱাদ পোৱা বাঘৰ কথা বেলেগ। মোব তিনিটা চাৰিটা গাড়োয়ান আৰু কৰতীয়াই ভালুকৰ হাতত প্রাণ দিছে। এবাৰ পূৱা ৯ মান বজাত তিনিটা গাড়োৱানে হাবিৰ ভিতৰত সোমাই সিহ'তৰ গাড়ীত মোৰ প্ৰপিৰ বোজাই দিও'তে, হঠাৎ ভালুক এটাই আহি এনেকৈ গাডোরান এটাক আক্রমণ কৰিলে যে তাৰ পেটৰ পৰা মুখলৈকে ছাল বদলিয়াই দিলে। এই ফালৰ মানুহৰ যেনে গঞ্চগতি লগৰীয়াটোক ভালুকৰ হাততে এৰি বাকী গান্ডোরান দুটাই ফাট মাৰিলে। পিছত খবৰ পাই ঋকৰাজৰ দ্বাৰাই আক্রান্ত মানুহটোক মই সম্বল- পুৰৰ আস্পাতাললৈ লৰালৰিকৈ পঠিয়াই দিলো। কিন্তু সি নিজালে। আব্দু দুটো কৰতীয়াৰ এনে বিপদ ঘটিছিল। এটা হাস্পাতালত ভাল হ'ল, আনটো মৰিল।

(8)

এই বাৰ জামৰাত চিকাৰৰ ঠিক কৰিলোঁ। জামৰা বোলা ঠাই-ডোখৰৰ সম্বল- পুৰৰ পৰা আঠমাইল মান দুৰত, আৰু মহানদাৰ পাৰত। জামৰাৰ ওচৰতে মহা- নদীৰ মাজলী এটা আছে, তাৰ নাম হাঁৰাকুন। আগৰ কালত সম্বলপুৰৰ ৰজাৰ দিনত হাঁৰাকুন্দৰ পৰা হীৰা পোৱা গৈছিল। কিছুমান মানুহৰ বাব আছিল, তাৰ পৰা বিচাৰি বিচাৰি সিহ'তে হীৰা আনি ৰজাক যোগান দিয়াটো। দেশী ৰজা গল, লগে লগে সেই কাম কৰা মানুহো মৰিহাজি অন্ত হ'ল আৰু পৰা হীৰা বিচাৰি অনা কাৰ্যৰো ওৰ পৰিল। সেই মান্নুহবোৰৰ পো-নাতিবোৰে বোপা-ককাৰ কাৰ্য আজিকালি পৰিত্যাগ কৰি আন কামত ধৰিলে, আৰু, হীৰাহুদত হাঁৰা ক'ত পোৱা যায়, আৰ, কেনেকৈ বিচাৰি উলিয়া হয়, তাৰ সম্বেদ সিহ'তে এতিয়া একোকে নাজানে। সম্বলপুৰৰ পৰা পোল্বৰ মাইলনান দংৰত ধামা বোলা এখন ঠাইৰ ডাকবগুলা এটাত এদিন মই থাকোঁতে, এটা মানুহে নকটা-হাঁৰা এখন মোক দেখুক্সাই কৈছিল যে সেইখন তাৰ বাপেকে হীৰাকুদত পাইছিল, আৰু তাৰ ঘৰত তেতিয়াবে পৰা সেই হীৰাখন আছে। যদি ভাল বেচ পোৱা যায়, সি হীৰাখন বেচিবলৈ সাজ আছে। মই তাৰ হীৰাধনৰ কিমান বেচ বুলি সুধিলত সি এনে এটা অসম্ভর বেচৰ নাম কাঢ়িলে যে মই বসতে নাম থৈ হহকি পৰিলোঁ। সি গুচি গ'ল আৰু তাৰ পিছত শংসস্ত্রও মই হেৰুৱালোঁ।

ঘামকালি। মহানদীৰ পাৰত থকা ডাঙৰ ডাঙৰ আম গছৰ ৰূপৰ তলত আমি আমাৰ বাহৰ কৰালোঁ। ৰমা ঠাই। সি মহানবীৰ কথা কাঁৰ্ত্তন দোযাৰ ওৰেযা খতত মহাপুৰুষ শ্রীশঙ্কৰদেৱে এইদৰে বৰ্ণনা কৰিছে। দক্ষিণ সাগৰক বহি যাস্ত ।।

"দেখিল স্থান সব অনু,পাম। আছন্ত তাঁর্থ মহানদী নাম।

লোকৰ কবিয়া পাপ উপান্ত।

গঙ্গাৰ সমান তাঁর্থ' নিঃশেষ।

দুরো কুলে আছে অনেক দেশ ।। 

হৃষ্টপুষ্ট লোক তাত সদায়।

বসনে-ভূষণে ভূষিত কায়। বেদবিদ বিপ্ল আছে অপাৰ। সদায় নুচে শাস্ত্র আলাপ। ক্ষেত্ৰত আছে যত নাৰীগণ। কৰম্ভ লয়লাসে আয়াযাত ।।

প্রত্যহ অগ্নিহোর সিজে তাৰ ।।

বেদধ্বনি শুনি পলায় পাপ ।।

সবাৰো গারে শোভে আভৰণ।

আয়ত লোচন পদ্মব পাসি। নগুচে মুখেত ঈষত হাসি ।।

ৰূপে বিদ্যাধবী সম সাক্ষাত।

অৱশো এই বর্ণনা কটক পুৰীৰ মহানদীৰ পাৰৰ। কিন্তু সম্বলপুৰৰ মহানদীৰে শেহডোখৰ কটকপুৰীৰ কাষৰ মহানদী। গতিকে এই বর্ণনাৰ দুই চাৰি অনা সম্বল- পূৰৰ মহানদীৰ ভাগত দিলেও অযথা নহয়।

আম গছৰ তলত সুন্দৰ শীতল ছাঁত আমালৈ ভাতপানী ৰান্ধিবাড়ি আৰু আন সকলো আরশ্যকীয় দিহা কৰি ৰাখিবলৈ পুৱাই আমাৰ সেই বাহিৰলৈ লগুৱা আৰু ৰান্ধনি পঠিয়াই দিয়া হৈছিল। আমি দহমান বজাত সেইখিনি পালোঁগৈ। আমাৰ দলত ভদ্রলোক আৰু ভদ্রমহিলা প্রায় ন-দহজন। তাৰে ভিতৰৰ চাৰিজন আচল সগরালোলুপ আৰু আনবোৰ বনভোজন আৰু আমাৰ চিকাৰৰ উত্তেজনা আৰু, ফল- ভোজন প্রয়াসী। এজন কি দুজন এই দুই বিষয়তো উদাসী আছিল। তেওঁলোক আমাৰ লগত কিয় গৈছিল ক'ব নোৱাৰোঁ। বোধকৰে। তেওঁলোকৰ মনস্কামনা মাথোন পৰিভ্রমন আৰু বিশুদ্ধ বায়ু, ভক্ষণ আছিল। মহিলাসকলৰ পত্নীসকলে পত্যানুগমন আব্দ দুহিতাসকলে পিতৃৰ হৰ্ষ 'বন্ধন কৰি সেই যাৱাৰ শ্ৰীবন্ধন কৰিছিল। পুৰুষ ডাঙৰীয়াসকলৰ ভিতৰৰ এজন ছবজজ, এজন এছিস্টেন্ট ছজ্জ'ন আব্দু এজন আবকাৰিৰ অধিকাৰ। বাকীসকল চকাৰী হিচাপত নামনাচৰ।

আমি পৰিবাৰবগ ক, অ-মুগরাশীলসকলক আৰু, উদাসীন কেইজনক মহানবীৰ পাৰৰ প্রকাণ্ড আমগছৰ তলৰ বাহৰতে, নৈসর্গিক শোভা পৰিদৰ্শন কৰিবৰ সুবিধা দি মুকলিমুদ্ৰীয়াকৈ এৰি থৈ লৰালৰিকৈ চাহ-জলপান খাইবৈ আমাৰ চিকাৰৰ ঠাইলৈ পদব্রজে গতি কৰিলোঁ। আমাৰ বাহৰৰ পৰা এমাইলমান দুৰত আমাৰ চিকাৰৰ ঠাই, আব্দু এটা পশ্চ'তৰ পাদদেশত। প্রায় বাববজাত আমি চিকাৰী চাৰিজনে নিজৰ নিজৰ নিন্দি'ষ্ট চাঙত উঠি, হাতত বন্দুক লৈ. আমাৰ আগত ওলাব বুলি আশা কৰি জঙুৰ ওপৰত শৰ সম্মান কৰিবলৈ অর্থাৎ বন্দুকৰ গুলী বধিবলৈ আশা-উপালি ৰ'লে'।। সেই দিনা মোৰ হাতত ৫০০ নম্বৰ এক্সপ্ৰেছ বন্দুক। আমাৰ লগৰীয়া এজনে আন এটা বন্দুক লৈ সেইটো মোক দিছিল। সিফালে খেদা আবন্ধ হ'ল। দেড়মাইলমান দূৰব পৰা বিটৰবোৰে খেদা কৰি আনিবলৈ ধৰিলে। পর্বতটোৰ ভৰিৰ তলতে মোৰ চাংখন। একমান বজ্যত খেদাকৰে তোবোৰ কাষ চাপি আহিল। এনেতে শুকান পাতৰ খৰখৰনি মোৰ কাণত পবিল। বুবুজিলোঁ পর্ব'তৰ টিঙৰপৰা মোৰ ফালে কিবা জন্তু এটা নামি আহিছে। মই বন্দুকৰ ঘোঁৰাটো তুলি সেই ফালে মুখ কৰি গুলী মাৰিবলৈ সাজু, হলো। মোৰ মুখত জিভাৰ বস কৰি গ'ল, বুকুত ধিপধিপনি উঠিল, আৰু, ধিপধিপানব ধ্বনি মোৰ কাণত পৰিবলৈ ধৰিলে। তেনেকুৱা Tense moment অত মানসিক উত্তেজনাৰ সন্ধিক্ষণত সদায় তেনে হয। অকল নোৰেই যে তেনে হয় এনে নহয়। খুনিছো আনবো আৰু, মোতকৈ পকা চিকাৰীবো তেনে হয়। খৰথৰনিষ শব্দ ওচৰ চাপি আহিলত দেখিলোঁ এটা বৰ ডাঙৰ দাঁতাল বৰ পৰ্বতৰ গাৰ পৰা মোৰ ফাললৈ নামি আহিছে। বন্দুকটো ঠিককৈ চোৱাই লৈ বিশ্বাশবদে দিলো গুলী মাৰি। একে গুলীতে বৰাটো মাটিত বাগৰি পৰি চটফটাবলৈ ধৰিলে। তাৰ গাৰ ওচৰৰ মাটিত তেজে ডোঙা বান্ধিলে। ক্ষন্তেকৰ পিছতে বৰাটোৱে বৰাহলীলা সমাপন কৰি নিসাবসাৰ অৱস্থা বৰণ কৰিলে।

খেদাৰ অন্তত চাৰিওফালৰ পৰা সকলো চাপি-কুচি আহিল আৰু দেখা গ'ল যে প্রকাণ্ড বৰা আৰু ভীষণ দাঁতাল। মোৰ লগৰীযা চিকাৰী-সকলৰ কংগ্ৰেছলেছন অর্থাৎ আনন্দ প্রকাশৰ অভিনন্দন মই আনন্দ মনেবে গ্রহণ কৰিলো। দুখৰ বিষয় লগবীযা চিকাৰী বন্ধুসকলে সেই দিনাখন একো নাপালে।

চাৰিটা মানুহে সাঙী কৰি বৰাটো আমাৰ বাহৰলৈ যেতিয়া আনিলে, জঙুটো দেখি বাহৰবাসীসকলৰ আনন্দ হ'ল। আবেলি প্রায় চাৰিবজাত বৰাটো আমাৰ বাহৰ পাইছিলাহ। বৰাটো কোনে মাৰিলে বুলি বাহৰবাসীসকলে প্রন 'কবিলত, তাক কড়িষাই অনা মানুহ কেইটাক ক'লে-"বুঢ়া চাহাবে।" তাৰ মানে "ওল্ডমেন" চাহাব নহয়, বৰুৱা চাহাবে।" বড়া চাহাব বৰুৱা চাহাবৰ অপভ্রংশ। মোৰ নামটো বৰুৱা চাহাব বুলি কোৱা শুনি ভাবী কেইটাই তাৰ অর্থ' বুঢ়াচাহাব কৰি পেলাইছিল। এইটো আজি দহ বছৰৰ আগৰ কথা (১৮৪২ শক)। আজিকালি ধৰ্ম্ম বাজ যমবজাৰ পৰা তেওঁৰ "টিপার্টি", "উইডইনিং পার্টি", আব, "ডিনব- পার্টি'লৈ" যিমানবোৰ বগা কাকতত লিখা নিমন্ত্রণ পত্র পাইছোঁ, দহ বছবব আগেয়ে সিমান পোৱা নাছিলোঁ। কথাষাৰ মুকলি কৰি ক'লে এনে হয় যে মোৰ মন্বেষ চেচুক ঠাইত লুকাইচুৰকৈ যদিও তেতিয়া দুডাল চাইডাল চুলি পকিছিল, সবই সংখ্যক চুলিয়ে নিজৰ স্বাভারিক বর্ণাশ্রমধ্য পৰিত্যাগ কৰি অধর্মী হোৱা নাছিল। সেই দেখি পাব্লিক অর্থাৎ ৰাইজৰ যেরে-সেয়ে মোক নিভ'যে বুঢ়া বুলিবৰ অধিকাৰ তেতিয়াও লাভ কৰা নাছিল। ক্রোধান্ধ হৈ মোৰ কোনো বিপক্ষই মোৰ পাছত কেতিয়াবা মোক বুড়া-গুগুলাটো বুলিছিল যদি কিন্তু মৰ-সাহ দি মোৰ সমুখ হৈ সেই দুষ্কাৰ্য্য কোনোরে কেতিয়াবা কৰাৰ কথা মই নাজানো। 

যাওক। বৰা আমৰ আমতলৰ বাহৰ পোহাৰ পিছতে এটা অভাৱণীয় ঘটনা ঘটিল। আমাৰ বনভোজনৰ লগৰীবা মহিলাস্কুকলৰ ভিতৰৰ ললনা এজনাই যেই শুনিলে যে তেওঁৰ চিকাৰা গ্ৰাম সেই বৰাহৰ অন্তক নহয, বজাৰ বিষয়-বাসনা নোখোৱা বৰুৱা চাহাবহে বৰাহ-বর্ষী তেওঁ খঙত ৰঙা পৰিল। তাৰ উপৰি আৰু, যেতিয়া তেওঁ খুনিলে যে সেই দিনা তেওৰ হাকিম স্বামীৰ ভাগাত কোনো জম্বুবধেই সংঘটিত নহল, সেই হবিণাক্ষীযে স্থান, কাল পাত্র সকলোবোৰৰে সোঁৱৰণ চাহপানী তপতোরা উধান তিনিটাৰ ভিতৰত জলোজুইত বিসর্জন দি, যৰে চাহ পানী, ততে এৰি মুখখন এপাচিমানকৈ ওফোন্দাঈ দুৰ্ঘোৰ ৰোহ পাতিলে। তেওঁৰ ব্যসিযাল স্বামী কিছুন্দৰ পত্নাপবাধীন, সেইটো আমাৰ অবিদিতি নাছিল। চিকাৰৰ পৰা ঘামিজামি অহা স্বামীৰ সৈতে তেওঁ সকলোৰে সমন্মতে সত্যাগ্রহ আৰম্ভ কৰি দিলে। স্বামীৰ সৈতে মগাক্ষাৰ কথা-বাৰ্ত্ত আৰু চাহপানী বন্ধ হল। আনকি তেওঁৰ ঠেহৰ জোখ ইমান বাঢিল, যে বনভোজনৰ নির্দিষ্ট আহাৰো তেওঁ নোখোৱা হ'ল। লগৰীয়া মহিলা সকলোৱে বুজাই-বৰাইও তেওঁৰ ঠেহ ভাঙিব নোৱাৰিলে। বপুৰা স্বামী। ঘৈণীয়েকৰ এনে অশোভন ব্যৱহাৰত তেওঁৰ মুখখন শুকাই টোটোৰা পৰিল।

আমি বাকীবোৰে খাইবৈ বং-ধেমালি কৰি ৰাতি ঘৰলৈ উভতি আহিলে'।। জোনাক বাতি আছিল। বৰ বঙেবে আমি উভতিলো-অবশ্যে উল্লেখিত সেই কদর্য'। ঘটনাটোৰ বাহিৰে আমাৰ মনও নিবানন্দৰ ছাঁ পেলাবলৈ আন একো নাছিল।

পিছ দিনা পারাই সেই অভিমানিনী হাকিমনীৰ ঘৰলৈ বন্যবৰাহৰ পিৰা এটা পাঠযাই দিযা হ'ল। কিন্তু বেজাৰৰ কথা যে তেওঁৰ অভিমান আব, আমাৰ ওপৰত বিবস্তিব কোব ইমান ওপবলৈ চাবছিল যে যদিও পালে বন্যববাহ তেওঁলোকে অতি হেপাহেবে ভোজন কৰাটোৰ কথা আমি জানো, ববাব পিৰা লৈযোৱা মোৰ লগরাটোক তেওঁ কটুক্তি কৰি সেই পিৰাটো ওভোটাই দিলে।

চাৰিঠেঙীষ্য জন্তু চিকাৰব নোব দ্বিতীয ঐফী অথাৎ জয চিহ্নশ্বৰূপে সেই বৰাটোৰ মৰটো আজিলৈকে মোৰ চৰাঘৰৰ বেৰত অবি থোৱা আছে।

(৫)

মোৰ এজন মুছলমান বন্হুৱে এবাৰ ঘিচামুৰা নাকৰ ঠাই এডোখৰৰ হাবিত চিকাৰৰ বন্দৱন্ত কৰি মোক লগত ললে। খিচামু,ব্য সম্বলপুৰৰ পৰা বাইশ কি তেইশ মাইল মান দুখেত। ঘিচামবাব পৰা দেডমাইল মান দূৰৰ গাঁও এখনত আমি তামিঘৰা তবি বলোহ'ক। তাত আমি তিনি দিন আছিলো আব, তিনিখন ওচৰা- উচৰি হাবিত খেদা চিকাৰ কৰিছিলো। প্রথম দুদিনৰ চিকাবত বাঘ পাম বুলি আমি বৰ আশা কৰিছিলো। কিন্তু বাঘৰ মহাক বোন্দা এটাও নোলাল। কিন্তু তৃতীয় দিনাৰ চিকাৰত সেই কালৰ হাবিত কোনেও আশা নকৰা জন্তু এটা লাভ হ'ল, যাৰ বিষয়ে এতিয়া কম।

আমি দুয়ো দুখন সুকীয়া চাঙত বহি ভাবি আছোহক যে সেই দিনাও যথাপূর্ব্বং তথাপৰং হ'ব আৰু, আমি চিকাৰী মেকুৰীৰ ভাগ্যত কোনো জন্তুৰ শিকিয়াই নিছিগে। খেদা প্রায় শেষ হবলগীয়া হ'ল। এনেতে হাবিখন খোজৰ দপদপনিত তলওপৰ কৰি কিবা ডাঙৰ জন্তু গোটাদিয়েক আমাৰ ফালে "লাঙ্গৰ ছাটিত মেঘ উডাই" অহা শুনিলো। মোৰ বন্ধুৰ চাংখন মোৰখন চাঙৰ পৰা দহ বেওমানৰ আগত আছিল। হঠাৎ তেওঁৰ বন্দুকৰ আরাজ শুনিলো গুড়ুম। আকৌ শুনিলো গড়েন। মধ্যে ইফালে ৰাইফল লৈ সষ্টম হলোঁ। এনেতে দেখিলোঁ, বিজুলীৰ বেগেৰে তিনিটা প্রকাণ্ড জন্তু লৰি মোৰ ফালে আহি ফালৰি কাটি মোৰ চাঙৰ কাযেদি গুচি গ'ল। কানিমূনি কৰি দিলো মাৰি এজাই। ঢাপলি মৌল যোৱা জন্তু কেইটা মহন্ততে অদশা হ'ল।

খেদা কৰা মানুহবোৰ লাহে লাহে মোৰ কাষ পালেহি আব, মোৰ ওচৰ ওলালহি। মযো মোৰ চাঙৰ পৰা নামি আহিলোঁ আব, বন্ধুবে সৈতে কোরামেলা কৰিবলৈ ধৰিলো যে আগৰ দুদিন কোনো জন্তু নোলালেই, আজি ওলাল যদিও আমি মাবিব নোৱাৰিলোহক। এইদৰে দুয়ো কোৱা-মেলা কৰি থাকোতেই, আমাৰ পাছফালে কুৰি বেওমান দূৰবপৰা গোটাচেৰেক মানুহ লবি আহি আমাক বাতবি দিলেহি যে ডাঙৰ জন্তু এটা শুকান নলা এটাৰ ভিতৰত পৰিছে। আমি বন্ধুকত গুলী ভৰাই লৈ অতি সন্তর্পণে এখোজ দুখোজকৈ গৈ সেইখিনি পাই দেখিলোঁ যে মহিষাসমূৰৰ জাতষ বৰ ডাঙৰ জন্তু এটা তাত-

"ভূমিত পৰি আছে চেতন হৰি। চক্ষ, ওলোটাই আছাডে ভবি।।

মই আকৌ এটা গুলী তাৰ গালৈ মাৰি দিব খোজোতেই লগৰীয়া মানুহ কেইটাই হাক দি ক'লে "আৰু, গুলী মাবিবৰ সকাম নাই; সি মৰিল।" ময়ো দেখিলো, সিহতৰ কথা ঠিক।-

"মবিল অসুৰ ছাদি বধিব।

বাজ ভৈল (বাহু) প্রাণ ফাটি শবৰি।।"

মই আগেয়ে তেনেকুরা জন্তু দেখা নাছিলো। সিহ'তে ক'লে সেইটো গযেল। গযেলক ইংৰাজীত বাইছন বোলে। আমাৰ অসমীযাত বাইচনক বোধকৰোঁ মেঠোন বোলে। মোৰ বহুজনে আনন্দত মোক কৰমন্দ ন কৰিবলৈ কৰিলে। মই তেওঁক ক'লো "সম্ভৱতঃ আপোনাৰ গুলীতহে তাৰ প্ৰাণ গৈছে। বৰং মইহে আপোনাৰ কৰমদ'ন কৰি আপোনাক মোৰ অভিনন্দন জনোৱা উচিত।" তেওঁ মোৰ কথাত প্রতিবাদ কৰি তেতিয়াই প্রমাণ কৰি দিলে যে তেওঁৰ গুলী তাৰ গাত লগা নাছিল। মোৰ গুলাঁহে লাগিছিল কাৰণ জন্তু কেইটা যিফালে মুখ কৰি লৰি আহিছিল, সিহ'তৰ সোঁফালৰ চাঙত মই বহিছিলোঁ আৰু বাঁওফালৰ চাঙত তেওঁ। যদিও তেওঁ দুটা গুগুলী মাৰিছিল তথাপি জন্তুটোৰ বাঁওফালৰ কোনো অঙ্গ-প্রত্যঙ্গত তেওঁৰ দুনলী বন্দকৰ কোনো গুলীৰ চিন নাই অথচ সোঁফালে তাৰ কলাডিলৰ ওপৰত মোৰ ৰাইফলৰ চিন জাজ্জলামান।

মোৰ চিকাৰৰ পিছৰ ডোখৰ কালত অনেক বাব দেখিছোঁ যে অনেক ভদ্রলোক লগৰীযা চিকাৰী বন্দরে তেওঁলোকৰ গুলাঁ যে চিকাৰত মৰা জন্তটোৰ বধৰ কাৰণ নহয়, সেইটো যত্নপূর্বক মোৰ এইজন বহুৰ দৰে প্ৰমাণ কৰিবলৈ নগৈ বৰং-"আমি লগে ভাগে মাৰিছোঁ। সম্ভবতঃ মোৰ গুলতিহে জন্তুটো মৰিছে", ইয়াকেহে প্রনাণ কৰিবলৈ যায। আজিকালি আদালতৰ বিচাৰ কাৰ্য্যত সত্যাগ্রহীযে যোগ নিদি তেওঁৰ দোন সন্তাতে সাব্যস্ত কৰিবলৈ এৰি দিয়াৰ দৰে, মধ্যে তেনে বিচাৰত যোগ নিদিওঁ। কাৰণ মোৰ গঢ়গতি "মা ফলেখ, কদাচন" বিধৰ।

বাইশটা মানুহে জদুটো সাঙ্গী কবি কিছুদুর আনি ভাগবি নোৱাৰি, দবব গাঁৱৰ পৰা মহব গাড়ী এখন বিচাৰি আনি তাত তুলি দি ৰাতি দহমান বজাত আমাৰ বাহৰ পোৱালেহি। জটো মৰাৰ খবৰ বিষপি পৰিলও, বাতিষেই ওচৰৰ গাঁৱৰ পৰা জাকে জাকে মানুহ আহিবলৈ ধৰিলে আৰ, চিনিখন গাঁৱৰ মান,হে তার মঙহবোৰ কাটি বাছি যাবলৈ লৈ গ'ল। মোৰ বন্দুৰ ত্বোৱধানত মোৰ চিকাৰৰ জয়লব্ধ শপে শিঙেবে সৈতে মৰেটো আৰু, ছালশন মোলৈ থোৱা হ'ল। পিছ দিনা মই সম্মলপুবলৈ উভতি আহি সেই মুটো আব, ছালগন কানপুৰব সুটা কুম্পানীলৈ পঠিয়াই দিলোঁ। দুমাহ, মানৰ মূৰত শিঙেৰে সৈতে মটো সুন্দৰকৈ এখন কাঠব বাহুৰ ওপৰত বহু,রাই ঠিক জীয়া জন্তুটোৰ মুটো যেনেকৈ এটা কুম্পানীযে মোলৈ পঠিয়াই দিলে আৰু ছালখনেৰে দুটা ছটকেছ অর্থাৎ ছালৰ পেৰা প্ৰস্তুত কৰি আনটো কুম্পানীযে পঠিযালে। সেইবোৰ আজিও মোৰ ঘৰত বিৰাজমান। ছটকেছ দুটা আৰু মংকটো তেনেকুৱা কৰাওঁতে অৱশ্যে মোৰ এশ টকাৰ ওপৰে খৰচ পৰিছিল। মোৰ বহুজনে সেই চিকাবৰ সকলো খৰচ, আনকি জন্তুটো কঢ়িয়াই অনা, তাৰ ছাল বখলিরা, আৰু মখেটো কাটি বথা ইত্যাদিৰ সকলো বায স্বইচ্ছাতে বহন কৰিছিল, মোৰ বাৰে বাৰে

অনুৰোধ, অনুনয়-বিনয় স্বত্বেও মোক এটা পইচা খৰচ কৰিবলৈ নিদিছিল। এই খিনিতে অলপ অবাস্তব কথাৰ অৱতৰণা কৰিন। সি যদি পাঠকসকলৰ বিৰকতিৰ কাৰণ হষ, তেন্তে মোৰ অনু,বোধ, তেওঁলোকে এই ডোখৰ নপচিব।

মোৰ বহুজন আলিগড কলেজৰ গ্রেজ রেট আব, ইংবাজী, ফাচা', উদ; ভাষ্যত সুপণ্ডিত। চকৰিৰ ঘবৰো তেওঁ এজন ডাঙব বিষযা। ছেটেলমেন্ট অর্থাৎ বন্দরন্ত বিভাগৰ তেও' বৰ চাহাব। মানুহজন দেখিবলৈ যেনে সুপ,দ্বষ, কথাবাত্তা আৰু, বাৱহাৰতো অতুলনীয়। বাস্তরিকতে তেও'ক সুশিক্ষা আৰু, সৌজন্যৰ প্রতিমূর্তি বুলিব লাগে। মোষ এই দাঁখল জাঁরনত মই নানা ধর্মাবলম্বী ভাৰতীয় মানুহ অনেক দেখিছোঁ, ইমান মানুহেৰে সৈতে মিলিঙ্গলি ইমান ফুৰিছোঁ, কিন্তু সাঁচাকৈয়ে মোৰ এই মুছলমান বহুজনৰ নিচিনা ভদ্র আব্, ওখ মনৰ মানুহ অতি কমহে মোৰ সৈতে সম্পর্ক'লৈ আহিছে। মানুহে সাধাৰণত ভদ্র বা ভাল মানুহ আখ্যা পায়, তেও'ৰ ভাল স্বভাৱ চৰিত্র আহ্, বায়হাৰৰ নিমিঞ্চে। তেও যদি বৃদ্ধি-বঞ্চিতো কম হয়। প্রায়ে টেঙৰ মানুহে দুষ্ট, আব্দু মূর্খে বা হোজা মানুহ ভাল হোৱা দেখি সাধাবাতে মানুহৰ এনে ধাৰণা হয। কিন্তু ওপৰত যাৰ কথা কৈছোঁ, সেইজন যেনে পিজ্ঞ, সুচতুৰ আৰ, সুস্কিমান, তেনে ভদ্র আব্বু পোনপটিৰ। এইখিনিতে নিজৰ কথা একাষাৰ কবৰ মন গৈছে আৰু, সেইফেৰা দায়ৰ নিমিত্তে পাঠকসকলৰ ওচৰত ক্ষনা মাগিলোঁ। অসমব কথা কব নোৱাবো, কিন্তু এই সুদব বিদেশতো এই বৃত্তান্ত লেখকব এটা খ্যাতি বা অখ্যাতি আছে যে তেও ভাল মান,হ। নিশ্চয তেওৰ গঢ়- পা: দেখি-খুনি মান,হে তেওক তেনেকুৱা বুলি ভাবিছে। কিন্তু যদিও সেই হিচাপত তেও'ক প্রযোগ কৰা ভাল মানুহ কথাষাৰ তেও অধীকাৰ কবি প্রতিবাদ কৰিবলৈ ইচ্ছা নকৰে, তথাপি প্রথৰ বুদ্ধি বা সুবিবেচনাৰ বিষয়ত তেও যে সেই খিতাপ আদি'ছে এনে নহয় বুলি তেওৰ ডাঠ বিশ্বাস। তেওৰ কথাৰ সমর্থক স্বৰূপে এইখিনিতে আকৌ এফেৰি পুবণি কথাৰ অৱতাৰণা তেও' কবিলে।

মই বি-এ পৰীক্ষাত উঠাব পিছত দুবাৰ গরণ মেণ্টৰ পৰা চাকৰিব আহহ্বান পাওঁ। এবাৰ কমিছনৰ লটমেন জনছনব পবা আৰু, দ্বিতীয়বাব অসমৰ ছি কনিছনৰ ছাব হেনবী কটনব পবা দুইবাৰৰ আহহ্বান মই প্রত্যাখ্যান কবিছিলো, কাৰণ মোব সবুরে পৰা ইচ্ছা যে হয আইন ব্যৱসায়ী হন, নাইবা অইন ব্যরসায়ী হম। মই আইনত বি- এল পৰীক্ষা দিছিলোঁ। কিন্তু মোৰে দৈতে প্রায ত্রিশজনমান পৰীক্ষার্থী ছাতবক ধ্বনিভছিটিয়ে অযথার্থভারে ফেল কবি দিষা বাবে, মই মোৰ আৰু লগৰীষাসকলৰ হৈ কলিকতাৰ হাইকোর্টও মোকন্দ'মা কৰিছিলো, সেই মোকন্দ'মাত অকল মধেই যে কিয় বাদী হৈছিলোঁ ভাবো অলপ ইতিহাস আছে। পৰীক্ষাত ফেল হোৱা মোৰ লগৰীযাসকলৰ সৰহ ভাগ কলিকতাঁষা ডাঙৰ মানুহৰ ল'ৰা। আমি লগলাগি উকিল বেৰিষ্টাৰ, এটর্ণি'ৰে সৈতে পরামর্শ কৰি যেতিয়া হাইকোর্টত মোকদ্দমা বুজ, কৰিবলৈ ঠিক কবিলো তেতিয়া মোৰ লগৰীয্য আটাই কেউজন ছাতৰ বাদী হৈ গোচৰত নাম দিয়াব পৰা পাছ হহকি পবিল। গছত তুলি দি গুৰি কাটি দ্যিাৰ নিচিনা তেওঁলোকৰ ব্যৱহাৰ দেখি নই অবাক হলো। কিন্তু এবাৰ যেতিয়া আগবাঢ়ি ওলালোঁ, মই কে যাও নোহোহকো বুলি দৃঢ়প্রতিজ্ঞা হলো। সেই দেখি সেই মোকন্দ'মাৰ মই অকলশৰীয্য বাদী আৰু বাকাঁ ছাএৰবোৰ মোৰ যুদ্ধৰ ফলভোঞ্জাবিলাষী। হাইকোর্ট ব পৰা য়ুনিন্তি'টিৰ ওপৰত "বিট অব, মেওেমাছ" বাহিব হ'ল। কিন্তু অন্তত মোকদ্দমাত মই হাৰিলোঁ। হৰাৰ প্ৰধান কাৰণ, যনিভছি'টিৰ প্রেস্টিজ, বক্ষা। প্রেস্টিজ মানে মান বা ইজ্জৎ। এই বলিশালত ন্যায নামৰ ছাগ বলি সদায় হৈ আহিব লাগিছে। ৩. একে মোৰ মোকন্দ'মাৰ ফল লাভ? মই আচৰিত নহলো।

বিশ্ববিদ্যালয় সম্পর্ক' পৰিত্যাগ কৰি ১৮৯৫ চনত দেখাশুনাকৈ মই ব্যরসায জারন অবলম্বন কবিলোঁ। ব্যৱসায়ত অভিজ্ঞ লোক এজনেৰে সৈতে লগ লাগিলো। সেই সময়ত অভিজ্ঞ জনৰ ব্যৱসায় কলিকতাত এটি সবিষহতকৈও সৰ আছিল। আমি দুয়ো লগলাগি তাৰ শ্রীং,স্কি সাধনত তৎপৰ হ'লোঁ। হুটীরা পৰিপ্ৰমৰ ফলত লাহে লাহে সি এজোপা ডাঙৰ বৰগছত পৰিণত হ'ল। কোরা বাহুল্য যে সেই ব্যৱসায়ৰ গুবি আৰু মাজডোখৰত মোৰ অভিজ্ঞ বন্ধ, আৰু মই মাথোন।

অর্থাৎ-

"ৰামকৃষ্ণ দুটি ভাই বৃন্দাবনে চলি যাব।

হাতত মোহন বংশী বৈয়া বৈষা বায।" দইৰো হাতত তেতিয্য মোহন বংশী নাছিল যদিও, আছিল ছাতি আব, লাখ, টিহে। তাকে দুধ্যে হাতত লৈ কলিকতাৰ বাটেপথে আলিযে-গলিষে টহলৰাম হৈ ঘবি ফুৰিছিলোঁ আৰু চকবি লগা যানব ভিতৰত টেমগাড়ীত গা ঘেলাইছিলোঁ। পোম্বব বছৰব ওপৰ কাল, মোৰ সেই অভিজ্ঞ বন্ধুরে সৈতে মই একেটা বারসায়তে আছিলোঁ। কিন্তু লাহে লাহে ব্যৱসাযৰ গছজোপা ডাঙৰ হৈ উঠিলত তাত অনেক চৰাই-চিক'তি গোট খাবলৈ ধবিলে, তালৈ কানকুবিকা আহিল, শালিকা আহিল, ফেছু আহিল, হেটুলুকা আহিল,-আনকি বিদেশী ফোঁচা আৰু, কাউবীৰো দৌৰাত্ম্য তাত বাচিবলৈ ধৰিলে। কোঢাল বব বেছি হ'ল। মই প্রভারতে শান্তিপ্রিয় মানুহ সেইদেখি "ৰামকৃষ্ণ দুটি ভাই। ভালে ভালে অতিবি যাষ।" ইষাকে থিৰ কৰি আঁতৰি পৰিলোঁ। গোটেইটে। ব্যৱসাযৰ টকা-কড়ি, বেঞ্চব টকা হিচাপ-পত্র মোৰ হাতত আব, মোৰ নামত আছিল। সুযোগা অভিজ্ঞ ভ্রাতাক সেইবোৰ বিনা বাক্যব্যযে প্রত্যর্পণ কবি আঁতৰি পৰিলোঁ। মনত আছে সেই সমষত আমাৰ যুটীয়া ব্যৱসায়ৰ মূল্য স্থাবব-অস্থাবৰ, নগদ টকা ইত্যাদিৰে প্রায বার লাখ টকাৰ ওপৰ।

সহলপ,বত এঘব ওথ শাবীব বঙালী ভদ্রলোক আছিল। তেওঁলোকেৰে সৈতে আমাৰ প্রায ত্রিশ বছৰৰ ওপৰকলীয়া বন্ধুতা আৰু, ঘনিষ্ঠতা। মই হাওবাত থাকোতে তেওঁলোক বছেবেকত তিনি চাৰিবাৰকৈ আমাৰ ঘৰত থাকিছিলগৈ। আমিও মাজে মাজে সংলপবলৈ ফুৰিবলৈ আহি তেওঁলোকৰ ঘৰৰ আলহী থাকিছিলো। বঙাল। ভদ্রলোকজনৰ গ, হিনীজনা সুশিক্ষিতা আব্, প্রণব বুদ্ধিমতী আছিল। (দুখৰ বিষষ তেওঁ আজি ইহলোকত নাই)। মই বার্ড কোম্পানীৰ চাকৰি লৈ সম্বলপুৰলৈ আহি পোনতে চাবি-পাঁচ দিন তেওঁলোকৰ ঘৰত আছিলোঁহি। মহিলাজনাই মোক প্রথম সম্ভাষণতে কলে-“দেখুন মিষ্টাৰ বেজবৰুৱা। আপনাৰ মাথায় গোবৰ পোৰা। আমবা ভাল কৰে জানি, আপনি সেই ব্যৱসাযে পার্ট নাৰ ছিলেন। সমস্ত ঢাকা-কড়ি আপনাৰ হাতে ছিল। আপনি যে লোটা-কাল আব চিমটা নিয়ে এই ৰকম কৰে বেডিয়ে এলেন, তাৰ মানে কি? অন্ততঃ হাতে দু'লাখ টাকা নিয়েওতো আসতে পাবতেন? আপনি পার্টনাৰ ছিলেন যখন, কে আপনাকে কি কৰতে পাৰত ববং আদালতে এই ব্যাপাৰ গেলে, আপনি অঙ্কে'ক ব্যৱসাযেৰ অধিকাৰী হতেন।"

মই ভদ্রমহিলাক মোৰ নমস্কাৰ জনাই ক'লো- "আপুনি কোরা কথা সাঁচা। মোৰ মুটো নিশ্চয় গোবৰেৰে ভৰা। নহ'লে মোৰ মনলৈ সদায় এই কথা আহিব কিয় যে মোক ধন নালাগে লাগে শান্তি? আব্দ কির ত্যাগ মোৰ হেপাহৰ বন্ধু হব? আৰু পুবৈশাকৰ চৰ্চ বাঁধা খুদ খুদ মিছা মাছ, আৰু, এচিকটা লোণ আঞ্জি দিনো পেট প্রাপ্তাই থাকিব পাৰিলেই মোৰ হ'ল বুলি কিয় মোৰ মনলৈ ভাব আহিব? আৰু, আটাইতকৈ মজাৰ কথা যে মই তেনে নকৰিলোঁ কিয় বুলি মোৰ মনত অনুতাপো নহব কিয় ১"

মোৰ চিকাৰৰ সঙ্গী মুছলমান বহুজন অৱশ্যে মোৰ শৰীৰৰ ভাল মানুহ নহয়। তেওঁৰ মৰত নিশ্চয় গোবৰ নাই, আছে সুবুদ্ধি আৰু বিষষ-বুদ্ধি।

(8)

মই চিকাৰী কিন্তু প্রজাঘব যাহে আজিলৈকে বজাঘৰীয়া হ'ব নোৱাৰিলো। বজাই সকলো বেজৰ হাতে দৰব নাখায। বজালৈ সুকীযালৈ ৰাজবৈদা বা বেজবৰুৱা আছে। অকল তেও'ব হাতে বড়ী খাই বজ্য জীয়ে বা মবে, আবু, সেই বাবে বজাই সেইজনক। খিতাপ দি বেজবৰুৱা পাতে। বনব বজা আব, দেশৰ বজাৰ গঢ়-গতিত অনেক পার্থকা থাকিলেও গোটাচেৰেক ঘাই কথাত মিল আছে। সেইবোৰ ফাঁহিয়াই দেখুৱাবলৈ নগৈ ইযাকে মাথোন কওঁ যে আজিলৈকে বনৰজাই এই চিকাৰীৰহাতে বজী অর্থাৎ গুলী খোৱা নাই, গাংকে তেওঁ বজাঘবীযা বেজবব, রাও হ'ব পৰা নাই,- যদিও সেই বিষষত তেওঁৰ পুৰুষাৰ্থৰ হুটো নাই। কত দিন, কত বাতি তেওঁ গছৰ ওখ ডালত বন্ধা চাঙত হাতত বন্দুক লৈ সজাগ হৈ আব, উজাগৰে থাকি থাপ দি বহি আছে, বনৰ বজাক বাজ-প্রাণ সংহাবিণ। বটিকা এপালি সেরণ কৰাবলৈ, কিন্তু বজাক একোপধ্যে তেওঁ বাজি কৰাব পৰা নাই। যিদিনা পাৰিব সেই দিনাই তেও তেওব দুদরাম,খত ডাঙৰ ডাঙৰ আখবেবে জাননী দিব, বাজবৈদা অমক তমকে।

By Appointment to

His Exalted Highness

The King of the Chamunda Forest,

অর্থাৎ চামুণ্ডা হাবিব বনবজাই পতা অমুক বেজবৰুৱা। যিহওক ব্যর্থ প্রয়াস- বোবব কথা বহুলাই নকৈ চমুকৈ তাবে দুটো চাইটাৰ কথা আজি কম।

পৰমাণপূব বোলা এডোখৰ হাবি এখনত বাঘ চিকাৰ কৰিবলৈ লগবাযা জনচেবে- কেবে সৈতে ওলালোঁ। আমি একোখন সুকৌষা চাঙত বহিলৌহক। চিকাব আৰম্ভ হল। সিফালৰ পৰা দেখা কৰা মানুহবোৰে লাহে লাহে বাঘ খেদি আনিবলৈ ধবিলে। মই মোৰ চাঙৰ পৰা দেখিলোঁ, নেজ খৰা বাঘ এটা লৰি আহিছে। কিন্তু সি ইমান আঁতৰেদি আহিব লাগিছে যে মোৰ বন্দুকৰ গুলাঁষে তাক ঢুকি নাপায। ক্ষন্তেকৰ পিছতে ফালৰি কাটিলৈ নেদেখা হল। মহাপ্রতাপশালী বনবজা এনেভাবে আবির্ভার আব্বু তিৰোভাৱত এই চিকাবীৰ লাভলোকচান একো নহ'ল। মাথোন তেওঁ ব্যর্থ মনোৰণ হৈ বাবচেৰেক দাঁত কামুৰিলে।

খেদাৰ অন্তত আমি আটাই কেউঞ্জন চিকাৰ য়ে নিজ নিজ উজ্জিত মণ্ডৰ পৰা অৱতৰণ কৰি লগ লাগি উভতি আহিবলৈ খোজ লৈছোঁ এনেতে মানুহ এটাই লব্ধি আহি কলে যে সি নলা এটাত বাঘ এটা শুই থকা দেখিছে। কথাটো শুনিয়েই খেদা কৰোঁতাবোৰৰ ভিতৰৰ টেঙৰ কেইটাই লাঁৰ গছত উঠিল। গোটাচেবেক বিশ্বাশবদে ওখ পদ্ধতিৰ টিং পালেগৈ। চিকাৰী কেইজনৰ ভিতৰব কোনো কোনো নিজৰ পুৰণি চাঙত পুনৰ উপবিষ্ট হ'ল। মই আৰু আন এজনে সেই মহাজনসকলৰ বাটে নগৈ, হাতত ৰাইফল লৈ আমাক খবৰ দিযা মানুহটোক লগত লৈ এগোজ দুখোজ কৈ অতি সাবধানে বাঘ থকা নলাৰ ফালে যাবলৈ ধবিলো। মোৰ লগৰীয়া বন্ধুজন মোব আগত, মই পাছত। সেই ঠাইত উপস্থিত হৈয়েই বন্ধজনে হাবি-বনেবে ঢাক থাই থকা নলাৰ ভিতৰলৈ জমি চাই দেখিলে যে হয, বাঘ এটা তাতে শুই আছে। তেওঁ মোক সারধান হৈ বন্দুক সাজ, কবি তেওঁৰ লগে লগে আগবাঢ়িবলৈ কৈ জটোব গাত ওপৰাউপৰিকৈ দুটা গুলী মাৰিলে। বাঘ নাম পোৰা জওটোরে গুলী খাই বাম- বিফ, একোকে নগুলি ঘোব আমাৰ লগবীযা নানুহটোরে লাহে লাহে ভালকৈ জমি জমি সেই জন্তুটোৰ ফালে চাই ঘিবাং কবিলে, যে আব, কোনো ভষ নাই, বন বজা মবি কাঠ হ'ল। খেদা কৰা মানুহে গোটাচেবেক আমাৰ ওচৰলৈ আগবাঢ়ি আহিল। সিহতব ভিতবব সাহিযাল দুটাই আগবাঢ়ি গৈ বনবজাব মৃত দেহ টানি বাহিবলৈ উলিয্যই আনিলত দেখা গল যে এইটো বাঘ নহয, বোন্দাও নহয়, বাঘব ঘবিভাবী হায়েনাহে। তেতিযা আমাৰ ভিতবও হাঁহিব বোল উঠিল। হাযেনাক আমাৰ অসমত কি বোলে পাহবিলো। বঙলা ভাষাও হে"ডেল। বাস্তবিকতে হাযেনাক দূৰৰ পৰা ঢেকীযাপতীয়া বাথটো যেন দেখি। বাঘব গাত ঢেকীয়াব নিচিনা কাপ কাপ যেনেকৈ থাকে, হায়েনাৰ গাতো প্রায তেনেকুৱাই। যি হক সেই দিনাৰ বাঘ-চিকাৰ সেই তেকোভাওনাতে ওৰ পৰিল।

এদিন দুপৰীয়া খাইবৈ উঠি মই মোৰ লগুলণ্ডি নামৰ জংঘলৰ বগুলাতে বহি আছোঁ, এনেতে এছিটেস্ট বন'জভে টব অর ফরেন্ট তেওঁৰ থকা ঠাই চামুণ্ডাৰ পৰা ঘপহ কৰি তাতে ওলালাহ। চামুণ্ডা লডলভিব পৰা পাঁচ মাইল দবের। তেওঁক দেখি মই আচৰিত হৈ অভিবাদন কবি, তেওঁৰ মুখলৈ চালত তেওঁ বলে, আপোনাক মই এতিযাই লৈ যাবলৈ আহিছোঁ, লেক। চামুগুৰি ফবেস্ট বঙলাৰ পৰা প্ৰায আধামাইল দূৰত গ'ল বাতি বাঘে এটা গব, মাৰি থৈছে। আজি সন্ধ্যাবেলিকা ঘটো নিশ্চয় সেই গব,টো খাবলৈ আকৌ আহিব। মই তাৰ ওচৰবে গছ এজোপাত চাং এখন বান্ধিবলৈ মোৰ মানুহক লগাই দি আহিছো। আমি দুবো তাতে বাঁহ আজি নিশ্চয বাঘটো মাৰিমহ'ক। খববটো-শনি বব উৎসাহেবে মই তেওঁৰ লগত তেতিয়াই চামুণ্ডালৈ আহি আর্বোল চাবিমান বজাত তেওঁৰ সৈতে সেই চাওত উঠি বন্দুক হাতত লৈ বহিলো। তেতিষাব পৰা নিসাবসাবে বহি আছোঁ, বাতি ন মান বাজিলগৈ কিন্তু বাথ ভাষাই অনুগ্রহ কৰি দেখা নিদিলে। আমি বুজিব পাৰিছিলো যে বাঘটো ওচৰতে কৰবাত লংকাই আছে। কিন্তু কেনেবাকৈ সি আমি সেই চাঙত বহি থকাটো গম পাই ওলোরা নাই। বাঘটো বাট চাই আমনি লাগি ৰাতি ন মান বজাত আমি চাঙৰ ওপৰৰ পৰা নামি ঘৰলৈ উভতিবলৈ মন কৰিলোঁ। 

চাঙৰ পৰা নামিবলৈ জখলা নাছিল। উঠোঁতেও আমি গা-গছভাল বগাইহে উঠিছিলো। নামোতেও তাঙ্কে কৰিবলগীয়াত পৰিলোঁ। প্রথমতে প্রয়াস কৰি নামি আহোতে আদখিনিমান বাটৰ পৰা পিছলি তলত পৰিলোঁহি। মোক পব্য দেখি এছিপ্টেন্ট কনজভে'টব উস, উর্দু আস, আস, কৰিবলৈ ধৰিলে, আৰ, ততালিকে নামি আহি মোক সখিলে, মই কৰবাত দুখ পাইছোঁ নে বুলি। মই যদিও কাঁকালত অলপ দুখ পাইছিলো তথাপি নাই পোৱা বুলি কলো। কিন্তু মোৰ ক'কালৰ বিষৰ জইন এমাহমানলৈকে মৰা নাছিল।

চাম্ভাব বঙলালৈ আহি আমি দুয্যে পৰামৰ্শ কৰি থিব কৰিলো যে কাইলৈ সেই ডোখৰ হাবি আনেক দূবেব পবা খেদা কৰামহক। খেদা কৰালে নিশ্চয় বাঘটোক পাম। কাবণ সি শেহ ৰাতি গৰুটো খাই তাব পৰা ওলাই নগৈ সেই হাবিবে এঠাইত শই থাকিব।

পিছ দিনা খেদা কৰা গ'ল। চাৰিকুবিমান মানুহে হাবিডোখৰৰ তিনিফালে বেডি বাঘটোক আমাৰ ফালে খেদি আনিলে। আমি দুয়ো আতবে আতৰে দুখন সুকীযা চাঙত। এটা সবুকীয়া নলাইদি বাঘটো মোৰ ফালে অহা দেখিলো। প্রকাণ্ড বাঘ দংবতে তাক দেখি মোব উদ্বেগ বাঢিল। সি মোৰ ফালে ওপৰ চাপি আহিবলৈ মই বাট নাচাই খপজপাই দিলো গুলোঁ মাৰি। গুলী বাঘৰ গাত নালাগি গল কেনিবা উৰি। বাঘে তাব নেগৰডাল থিযকৈ ফালৰি কাটি এছিপ্টেন্ট কন জভে'- টৰৰ ফালে লৰ দিলে। তেরে' মাবিলে এগলোঁ। সেই গুলাও বাঘৰ গাত নালাগিল; আৰু সেইখিনিওে সেই বাঘ চিকাৰৰ আধ্যা পৰিল।

আমাৰ চিকাৰৰ কৃতিত্বৰ বিষষে সেই খেদাকবোঁতা মানুহে কণা-কণি কৰাৰ কথা পিছত আমি যি শুনিবলৈ পালোঁ সেই মন্তব্য আমাৰ পক্ষে ঘাইকৈ মোৰ পক্ষে গৌৰৱ- জনক নহয় দেখি, তাৰ উল্লেখ নকবি ভদ্রলোকটি হৈ বহি থকাই শ্রেযঃকৰ ভাবি মৌনারলম্ব কৰিলোঁ।

বাঘচিকাৰ কৰিবলৈ যাওঁতে কত বাৰ যে মোৰ এনে বিধব কৃতিত্ব প্রকাশ হৈছে, তাষ বর্ণনা দি প্রবন্ধ বঢোরাটে। অনারশাক, মাথোন আৰু এটা বা দুটাৰ বিষয় যৎ- কিঞ্চিত উল্লেখ কৰিম।

দুগাপালি গরণ'মেণ্টৰ বিজার্ভ' ফৰেট। সম্বলপুৰৰ পৰা ছমাইল দুৰত। তাত এটা পব'তৰ ওপৰত চিকাৰৰ বন্দবস্তু কৰি চিকাৰ কৰিবলৈ গলোঁ। সম্বলপূবব ডিপুটী কমিছনৰ, ডিভিজনেল ফবেস্ট অফিতাব, এছিস্টেন্ট কনজভে টব অর ফৰেণ্ট আৰু মই। এই কেইজনেবে চিকাৰৰ দলটো গঠিত। তিনিখন চাং বন্ধা হৈছিল। এখনত ডিপুটী কমিছনাৰ, এখনত ডিভিজনেল ফৰেষ্ট অফিচাৰ আৰু এখনত মই। মোৰ লগত এছিপ্টেন্ট কনজভে টৰ অব, ফৰেষ্ট বহিছিল। খেদা আৰম্ভ হোৱাৰ অলপপৰ পিছতে মোৰ চাঙৰ পৰা ৫০ হাত মান দূৰত এটা ডাঙৰ ঢেকীয়া পটীয়া বাঘৰ মুৰটো আমি দেখিলোঁ। বাথটো হাবিৰ পৰা তাৰ মুৰটো উলিবারেই, গাৰিডোখৰ ওখ ঘাঁহেবে আব'ত ৰাখি খমকি বল। মই তাৰ মুখলৈ গুলা মাৰিবলৈ বন্দুকটো যেই টোরইেছোঁ, মোৰ লগত বহি থকা এছিস্টেন্ট কনজভে'টৰ-অব-ফৰেষ্টে হঠাৎ মোৰ হাতত থাপ মাৰি ধৰিলে। মই আচৰিত হৈ কাৰণ সুধিলত তেও কলে, "অলপ পিছত"। বাঘটো আৰু অলপ আগবাঢিল আৰু মুৰটোৰে সৈতে তাৰ গলধনটো দেখা হ'ল। মই গুলী মাৰিবলৈ আকৌ উদ্যম কৰাত তেও আকৌ থাপ মাখি মোৰ হাতত ধৰিলে। তেওৰ এনে অদ্ভুত ব্যৱহাৰত মই বিবস্ত হৈ মোৰ হাতটো এৰি দিবলৈ কত বাৰ তেও'ক কলো, কিন্তু একোতে তেও' হাতৰ খামোচ নেখিলে। বাঘৰ কি গৰজ যে সি আমাৰ সেই বঢা আজোৰৰ থকান্দোখন শুনি আমালৈ ডিঙিটো পাতি বাঁহ থাকিব। সি প্রকান্ড জাপ মাৰি পলাই গুচি গ'ল। এনে সুবিধাৰ অৱস্থাত মই বাঘটো মাৰিবলৈ নাপালোঁ দেখি মোৰ মনত বৰ বেষা লাগিল। সেই ভদ্রলোক- জনব তেনেকুৱা ব্যৱহাৰৰ মানে আন একো নহয় মাথোন ভয় যদিও সেই কথা সৈ নাকাটি লোকৰ আগত বাজে কাৰণ দেখুৱাইছিল। এই বাঘচিকাবৰ এই ওনা এই দৰেই দেলে।

মোৰ বাঘচিকাৰৰ বাৰ্থ' প্রয়াসৰ বিষযে ঘটা অনেক ঘটনাৰ ওপৰেদি জপিয়াই গৈ আজি ছমাহৰ আগেযে ঘটা ঘটনা এটা মাথোন এইখিনিতে উল্লেখ কৰি আজিৰ প্ৰবন্ধৰ সামৰণি মাৰিম।

মোৰ সহধৰ্ম্মি'নী, বৰজোঁৱাই, বৰজী আবু, মই সম্বলপূবৰ ডিপুটী কমিছনাৰৰ নিমন্ত্রিত অতিথি হৈ চামুগুবি হাবিত চিকাৰ কৰিবলৈ গলো। চামুণ্ডাত যদিও এটা ডাঙৰ ফৰেণ্ট বঙলা আছে তথাপি তিনি চাবিটা সুন্দৰ তামিঘবা তব্য হৈছিল। চিকাৰৰ এই দলটোত আছিল-সম্বলপুৰৰ ডিপুটী কমিছনাৰ, তেও'র সহধর্মি'নী, তেওঁলোকৰ লব'।-ছোবালী, তিনিটি মোৰ বৰজোঁৱাই বৰজী, মোৰ সহধাৰ্ম্ম' নাঁ মই, মোৰ সৰু সৰু, নাতি-নাতিনী দুটা আৰু, পুলিচৰ ছোট চাহাব। আমি তাত চাৰি দিন আছিলোঁহক। খোবাবোৱা আৰু, নানা আমোদ আহলাদৰ আড়ম্বৰ খুব হৈছিল। প্রত্যেক দিন আমি দুবাৰকৈ বাঘ, বৰা, ভাল,ক, হ, ইত্যাদি মাৰিবলৈ গৈছিলোঁ। আমি তালৈ যাবৰ আগদিনা বাঘ থকা ঠাইত এটা "কিল" (Kill) অর্থাৎ জন্তুৰ টোপ বান্ধি থোৱা হৈছিল। সেই জঙুটোক বাঘে মাৰিছিল। আমি যোরা দিনা আকৌ এটা "কিল" বন্যা হ'ল আৰু, আমি গাইপতি একোখন সুকীষা চাঙত সন্ধ্যা লগাৰ পৰা বহি বাতি ন মান বজালৈকে বাঘলৈ খাপ দি আছিলোঁ, কিন্তু বন্ধ নোলাল। ন বজাৰ পিছত আমি চাঙৰ পৰা নামি থকা ঠাইলৈ উভতি আহিলোঁ, কিন্তু "কিলটো" তাতে বান্ধি থৈ। পিছ দিনা পুৱা খবৰ পোৱা গ'ল যে আমি গুচি অহাৰ পিছদ্ধ সেই দিনা আমি চিকাৰী কেইজনে আবেলি চাৰিমান বজাতে আমাৰ নিদিষ্ট নিজ নিজ চাঙত বহি বাঘলৈ বাট চাই ৰলোহক। দিনৰ চাৰি বজাৰ পৰা ওবে ৰাতি আৰু তাৰ পিছ দিনা পুরা হয়বজালৈকে আমি আমাৰ চাঙৰ ওপবতে আছিলোহ'ক। বাঘে কিন্তু আমাক দেখা নিদিলে। আমিও এৰিবৰ পাচ নহও'। 

আকৌ পিছ দিনা সন্ধ্যাৰ সময়ত আমি চাঙত উঠিলোঁগৈ। কিন্তু হঠাৎ এটা দুর্ঘটনা ঘটি সেই দিনাৰ সকলো প্রয়াস পণ্ড কৰি দিলে। আব, সেই দূর্ঘটনাৰ কাৰণ মই। মই চাঙৰ উঠোঁতে গধূলি পাৰ হৈ যোৱা এন্ধাৰ। এখাৰেমধ্যৰে মই মোৰ ৰাইফলব মেগেজিনত চাবিটা গুলী ভৰাই এটা বেৰেল অর্থাৎ নলীৰ ভিতৰত খাজিলোঁ। কিন্তু হঠাৎ গম পালোঁ যে গুলীবোব "জাম" হৈ গ'ল অর্থাৎ অলপো লৰচৰ নকবা হ'ল আব, বাইফেলটো বন্ধ নোহোৱা হ'ল। হাতেৰে খপিযাই 'জাম' গুচাবলৈ মই চেষ্টা ববোতেই হঠাৎ তাব পৰা এটা গুলবি আরাজ হ'ল। মই ব্যতিব্যস্ত হৈ সেই ভুল খ. ধৰাবলৈ যাও'তেই আকৌ এটা গলাৰ আৱাজ হ'ল। ভাগ্যে সেই গুলি দুটা যোৱা বার্টেদি কোনো নাছিল, নতুবা ভয়ানক কাণ্ড হ'লহেতেন। গুলাব দুবাব আরাজত গোটেই হাবি তল-ওপৰ লাগি পৰিল। ওচৰত বাঘ আছিল যদি (সম্ভরতঃ আছিল) সি ঢাপলি মেলি দুবে দুবণি পালেগৈ। ইবাৰ পিছত আৰু তাত চিকাৰব আশাত বহি থকাটো মিছা জানি আমি উভতি থকা ঠাইলৈ আহিলোহক। মোৰ দ্বাৰাই সেই বিপয্যয ঘটি সেই দিনাৰ চিকাৰ পণ্ড হৈ সকলোকে নিৰাশা কৰাত মই যে মনত কিমান লাজ আবু, দুখ পাইছিলো তাক কৈ এটাব নোৱাৰো। মোৰ মনত ইমান ধিক্কাৰ লাগিছিল যে "আজিৰ পৰা মোৰ ৰাইফলত হাত নিদিওঁ বুলি মই সঙ্কল্প কৰিছিলো। অৱশ্যে সেই সঙ্কল্প আজিলৈকে লৰচৰ হোৱা নাই, পিছত কি হয় ক'ব নোৱাৰো আৰু দুটা ক্ষদ্র ঘটনাৰ কথা ইবাৰ লগতে কৈ মোৰ ম'গয়াৰ ইতিহাসৰ ওৰ পেলাম।

বহু, দিনৰ আগৰ কথা। মই টঙাবে মোৰ হাবিৰ পৰা উভতি সম্বলপূবৰ ঘৰলৈ আহিব লাগিছো। লগতে মোৰ সহধর্মিনীও আছিল। এটা শুকান নলা পাৰ হৈ আহিছোঁ, এনেতে সেই নলাৰ ভিতৰতে অলপ দূৰত এদোঙা পানীত কিবা ডাঙৰ ক'লা জন্তু এটা মেৰ বান্ধি ওপত্তি থকা যেন দেখিলোঁ। টঙাৰ গৰ, খেদোৱা মানুহ- ঢোক টঙা বাখিবলৈ কৈ, সেইটো কি দূৰৰ পৰা চাই আহিবলৈ পঠিয়ালে। সি খুপি খুপি হাতত সাৰে ভৰিত সাৰে গৈ চাই উভতি আহি ক'লে যে সেইটো প্রকান্ড অজগৰ সাপ আধাৰি পকাই পানীত পৰি আছে। মই লৰালৰিকৈ মোৰ বন্দকত গুলী সাজি লৈ লাহে লাহে গৰাইদি গৈ দিলো গুলি। মোৰ গুলিটো তাৰ গাত পৰি ধপচকৰে উঠিল। আৰু এগুলী মাৰিলোঁ। সেই গুলীটো পৰিও তেনেকুৱা শব্দ হ'ল অথচ জঙুটোরে অলপো কেৰমেৰ কৰা নাই। মোৰ সন্দেহ হৈ ওচৰলৈ গৈ জুপি চাই দেখিলো যে সেইটো এটা মৰা শিয়ালৰ শত্র উখহি তেনেকৈ পৰি আছে। তেতিয়া আমাষ যে হাঁহি উঠিল, কি ক'ম।

আৰু, এটা ঘটনাৰ কথা কওঁ। আজি এবছৰমান হৈছে। মই মোৰ সহধর্মিনী, মোব মাজুজোরাই মাজুজাঁৰে সৈতে মোৰ জঙ্গলৰপৰা সম্বলপুৰৰ ফালে উভতি আহিছো। আবেলি চাৰিমান বাজিছে। বাটৰ কাষৰ হাবিৰ ভিতৰৰ এখন বিলত কিছুমান হাঁহ পৰি থকা দেখি মোৰ মাজুজোঁৱায়ে হাতত বন্দুক লৈ হাঁহ মাৰিবলৈ নামিল। 

ময়ো লগে লগে নামিলো। আমাৰ লগত যোৱা চাপৰাচাঁটো আমাৰ অলপ আগে আগে গৈছিল। সি হঠাৎ থমকি বৈ লাহে লাহে আমাৰ ফালে উভতি আহি আমাক ক'লে, "হজেব,। "বৰ্য বৰা।" আমি দুয়ো কুজা হৈ আগবাঢ়ি গৈ দুপি জুপি চাই দেখিলো যে হয়-অনেক বৰা-গাহাৰ। দুয়ো বন্দুকৰ ঘৌষা তুলি দুটালৈ গুলী মাৰিব খুজিছো এনেতে আন এটা চাপৰাচী লাৰ আহি আমাক ক'লে "হজৰ। নামাবিব, নামাৰিব। সেই জাক ঘৰচীয়া গাহৰি।" আমি হঠাৎ ক্ষান্ত দি উঠি চাও' হয ঘৰচীয়া গাহৰিহে। তাৰ পিছতে দূৰত তাৰ ৰখাঁরা এটাকো দেখিলোঁ। এক নিমিষৰ নিমিত্তে আমি সেই ভুলব হাত সাৰিলোঁ। নতুবা তাৰ গৰাকীক দুটা গাহৰিৰ বেচ ক্ষতিপুৰেণেৰে সৈতে দিব লাগিলহোঁতেন। অবশে। সেই নির্জন হাবিৰ ভিতৰত যে কোনোবাই এজাক গাহৰি লৈ চৰাব, সেইটো সহজে অনভ নেখেলায়।