নলচৰিত্র।
দময়ন্তীৰ বিবাহ।
নলক বৰিলা পতি দেখি ৰাজাগণ। যাৰ যেই দেশে গৈলা বিষাদিত মন ॥ ভীম নৰপতি ভৈলা আনন্দে মগন। বিহাৰ কাৰণে ৰাজা আনে বন্ধুগণ ॥ বাছ্যকবগণ ৰাজা ডাকিয়া আনিলা। বিহার সামগ্রী যত একত্র কৰিলা ॥ নিৰ্ম্মাইলা সভাখন আনি খনিকৰ। ফটিকৰ স্তম্ভ আনি দিলা থবে থৰ । একক্রোশ স্থান জুৰি যচে সভাখন। কনক ৰজতে চিত্র বিচিত্র নির্ম্মান। নানা ৰত্নে বিৰচিলা যেন দেৱপুৰি। বতনে মণ্ডিত তাহে গৃহে শাবি শাবি ॥ মণিময় দীপগণ জ্বলে থানে থান। কোটা সূৰ্য্য জিনি আলো নযাই বর্ণন ॥ তাৰ পাশে হোমঘৰ কৰিলা নিষ্প্রান। ফটিকৰ বেদী কৈলা হোমৰ কাৰণ। বেইঘৰ নিৰ্ম্মাইলা কৰিয়া যতন। দেখি আনন্দিতা ভৈলা যত নাৰীগণ ॥ শুভক্ষণ দিনে তেবে কন্যাক আনিলা। গন্ধতৈল হৰিদ্রাক ঘাঁসি নোরাইলা। আতি ৰঙ্গমনে ৰাণী চতুর্দোলে চড়ি। জল আনিবাক গৈলা তিৰীগণে বেড়ি ॥
নানা সুমঙ্গল কৰে যতেক কামিনী। উকলি দিলেক মিলি দুই তিনি জনী ॥ দুনৰী কান্ধত লরে কতো নাৰীগণ। দুর্ব্বাক্ষত সিঞ্চে কতো আতি ৰঙ্গমন ॥ বাছ্যকগণ সবে বাত্মক বজাই। ঢোল মৃদঙ্গৰ শব্দে কাণ ফাটি যাই ॥ গায়ন বায়ন আৰু কালীয়া নৰ্ত্তক। বঙ্গে ঢঙ্গে চলে সবে পানী তুলিবাক । হাতী ঘোড়া চলে সঙ্গে নযাই গণন। মহানন্দে নাচে গারে যত প্রজাগণ ॥ শাৰি শাৰি কল আনি পথত ৰোপিল। থৰে থৰে তাতে সব পুষ্প মালা দিল। সুবর্ণ ভূঙ্গাৰে ৰাণী জল তুলি আনি। স্নান কৰাইলন্ত দময়ন্তী সুবদনী ॥ সাতপাক প্রদক্ষিণ কৰি বেইখান। স্বর্ণপাটে তুলি কন্যা কৰাইলন্ত স্নান। দশকুড়ি জনা মিলি সুললিত ৰাৱে। আতি উত্রারল গার, বঙ্গে নাম গারে ॥ মঙ্গল আচবে কত কৰে নানামত। বাজিছে শঙ্খৰ ধবনী আতি সুললিত ॥ যথা বিধি স্ত্রী আচাৰ কৰি সমাপন। আপুনি মলছে ৰাণী দমইৰ বদন ॥ পিন্ধাইল সোণোৱালী বস্ত্র বিতোপন। নানাবিধ অলঙ্কাৰ কি কৈবো কথন ॥ হেনকালে অস্তাঙ্গত ভৈলা দিবাকৰ। কুল পুৰোহিত আসি মিলিলা সত্বৰ । অধিবাস কৰি ৰাজা শুভক্ষণ জানি। বামাগণ মিলি দিয়ে উৰুলিৰ ধ্বনি। পৰদিন প্রভাততে উঠি নৰপতি। নান্দীমুখ শ্রাদ্ধ আদি কৈলা সমাপতি" বহুৰত্ব ধন ৰাজা ব্রাহ্মণক দিলা। মহানন্দে বিপ্রগণে বেদ উচ্চাৰিলা ॥ হৰিধ্বনি কবিল্বস্ত যত প্রজাগণ। আনন্দৰ কোলাহলে ভেদিল গগণ ॥ হেথা নল নৰপতি নগৰ বাহিৰে। নিজ দলবল লৈয়া আনন্দ অন্তৰে । আত্মীয় বান্ধবগণ কুল পুৰোহিত। নিমন্ত্রিয়া আনিলন্ত যেমন বিহিত ॥ কুলাচাৰ বেদাচাৰ স্ত্রী আচাৰ যত। বেঢ়ি কুটুম্বৰ ঝাকে কৰে যথোচিত ॥ হৰিদ্রা মাখিয়া মিলি কুল নাৰীগণ। সুবর্ণ ভূঙ্গাৰে স্নান কৰাইলা তেখন ॥ ভুঞ্জাইলা সবাহাঙ্কে। যত পাৰে মানে। তুষিলা ব্রাহ্মণগণে নানাবিধ দানে ॥ পৰদিন প্রভাততে নলু গুণরান। স্নানকৰি নিত্য কৰ্ম্ম কৰি সমাপন। ষোড়শ মাতৃৰ পূজা কৰি বিধিমত। নান্দীমুখ শ্রাদ্ধ কৰে বেদৰ বিহিত ॥ দধি দুগ্ধ খুত মধু আনে ভাবে ভাবে। পিঠা পৰমান্ন নানাবিধ উপহাবে ॥ ভুঞ্জাইল। নিমন্ত্রিত যত যত প্রাণী। খোরা খোৱা লোৱা লোৱা এহি মাত্র শুনি। বস্ত্র অলঙ্কাৰ আৰু বহু ধন সোণ। যোগ্যমতে জনে জনে কবিলস্ত দান। সাজ অলঙ্কাৰ ৰাজা কৰে পৰিধান। শৰীৰৰ কান্তিত জোনাক সভাখন ॥ কেঙ্কোৰা দোলাত চড়ি নল মহামতি ॥ কন্যাৰ গৃহক তেবে চলে হৃষ্টমতি ॥ বৰযাত্রীগণ সবে আনন্দে বিভোৰ। দুই দণ্ড বেলা যেবে গগণ উপৰ।
মঙ্গল কৰিলা আসি যত নাৰীগণ। বেদমন্ত্র উচ্চাৰিলা যত বিপ্রগণ ॥ খোল ঢোল মৃদঙ্গ বাজয় কৰতাল। শঙ্খ কাঁহু ঘণ্টা বাজে মহা গণ্ডগোল। বাজে বাঁহী বীণ! আৰু ডবা জয় ঢাক ॥ বাঘৰ শব্দত স্তব্ধ ভৈলা দেৱঝাক। দুই অক্ষৌহিনী সৈন্য সঙ্গতে সাজিলা। চালি ধৰে চেৱে চেরে চলিবাক লৈলা ॥ অযুতেক হাতী চলে পর্বত সমান। এক লক্ষ তুৰুক-চোৱাৰী বলবান। গায়ন বাদন আদি যত বা্য দেখা। অগণিত চলে সবে কোনে কৰে লেখা ॥ যোজনৰ পথ জুৰি চলে যাত্রীগণ। কাৰো মাত কেঁওএ কতো নকৰে শ্ররণ ॥ হেন মতে আসি উপনীত সিংহদ্বাৰে। ৰজক বাতৰি গৈয়া দিলেক যে চৰে । দুৱাৰে আসিয়া বৰ ভৈলা উপনীত। মুখ্য সেনাপতি আৰু ইষ্ট মিত্র যত ॥ প্রত্যেকে আদৰে বৰে আগ বাঢ়ি যায়। ক্রমে পঞ্চ দ্বাৰ এড়ি ষষ্ঠত আসয় ॥ শুনি আনন্দিত ৰাজা চলিলা আপোনে। আগবাঢ়ি আনিবাক লৈয়া বিপ্রগণে। গন্ধ পুষ্প ধূপ দীপ পুষ্পমালা লৈয়া। জামাতাক বিধিমতে আদবিলা গৈয়া ॥ তিৰীগণে সুমঙ্গল অনেক কৰিলা। নাম উৰুলিব শব্দে গগণ ভেদিলা ॥ সুরাগুৰি তুলিবাক সঙ্গে নাৰীগণ। চতুর্দোলে চড়ি বাণী কৰিলা গমন স্ত্রী-আচাৰ যত কৰ্ম্ম কৰি সমাপন। গন্ধ মাল্য দানে ৰাণী আদবে তেখন ॥
সভামধ্যে আসি নল বসিলা আসনে। বৰণ কৰিলা ৰাজা আনন্দিত মনে ॥ কুল-পুৰোহিত বিধি মাতিবাক লৈলা। বিধিমতে নল তেবে কুশণ্ডি কৰিলা। অন্তেষ পুৰত বসি যতেক কামিনী। ফোট ৰেঘা বস্ত্র অলঙ্কাৈেৰ কন্যাথানি ॥ সজাইলন্ত মিলি যত্নে জীয়ৰী বহাৰী। বিজুলী চমক যেন দমই সুন্দৰী ॥ হর্ম বিষাদিত বাণী সঙ্গে নাবীগণ। জীয়াৰীক নিলা জামাতাৰ বিদ্যমান। বেদ মন্ত্র উচ্চাৰিলা যত বিপ্রগণ। মুখ চন্দ্রিকাক তেবে কৰিলা ভঞ্জন। সাতবাৰ প্রদক্ষিণ কৰি বীতিমতে। কণ্যাক বৈসাই নিয়া নলৰ বামতে ॥ বৰ কন্যা দোহে যেবে বসিলা সভাত। অনঙ্গ বিবজে যেন বতিৰ সহিত ॥ কুশ, তিল, গঙ্গোদক, আৰু দুর্ববা কল। আসন স্বাগত পাছা অর্থ আৰু জল। দধি দুগ্ধ ঘৃতৰ সহিত মনুপর্ক। বসন ভূষণ দিয়া পূজিলা নলক। বিধিমতে সালঙ্কতা কৰি ক্যাধন। সত্য অঙ্গীকাৰে ৰাজা কবিলা অর্পণ ॥ আতপৰে নাৰীগণ কৰয় কৌতুক। সহস্রেক দাসী ৰাণী উৎসর্গে যৌতুক ॥ হাতি ঘোড়া গৰু মই অযুতে অযুত। কন্যাৰ যৌতুক ৰাজ। উৎসর্গ বহুত ॥ গো, ভূমি, কাঞ্চন আক বসন ভূষণ। যৌতুক উৎসর্গে মিলি যত বন্ধুগণ ॥ অছিদ্র বাচন কৰি সূৰ্য্য অৰ্ঘ্য দিলা। সুবর্ণ দক্ষিণা দিয়া ব্রাহ্মণে তুষিলা ॥
দধি, দুগ্ধ, আদি দ্রব্য ভোজন কৰিলা। বাসৰ গৃহক নলে সুখে চলি গৈলা ॥ কুহুম শয্যায় নল জাগে বিভাবৰী। কৌতুক কৰিলা মিলি যত সহচৰী ॥ আপুনি ৰসিক দল নৈষধ ঈশ্বৰ। ৰসিকা যে দময়ন্তী বসৰ সাগৰ । দোহে দোহাকাৰ ৰূপে মুগ্ধ অতিশয়। পৰস্পৰে দুই হস্তে দোহাকো দেখয়। দৰিদ্র পাইলে যেন নৱৰত্ন নিধি। ততোধিক ভাগ্য মানি প্রশংসয় বিধি॥ নলে বোলে প্রাণেশ্বৰী শুনাহা বচন।। যাবত শৰীৰে মোৰ থাকয় জীৱন ॥ তারত নেৰিবো মই তোমাক কখন। সত্যে সত্যে কহে। মই স্বরূপ বচন ॥ তুমি কায়া মই হাঁয়া কহিলো নিশ্চয়। পুনঃ সত্য কৰি কহো নাহিকে সংশয়। হেন মতে সুখ বাত্রি প্রভাত হইলা। শয্যাহন্তে উঠি নল প্রাতঃকৃত্য কৈলা। নিত্য কৰ্ম্ম কৰি ৰাজা অবসৰ ভৈলা। ষোড়ষ ব্যঞ্জনে বাজা ভোজন কৰিলা ॥ তেবে ভীম নৰপতি দুঃখিত অন্তৰ। ক্যাক পাঠাইবে লাগি চিন্তাতে অস্থিব ॥ পাটৰাণী সুমতিও কান্দিবে লাগিলা। অন্তেষ পুৰত ক্রন্দনৰ বোল ভৈলা। মাহিয়াতী পেহিয়তী আদি যত জন। বিনাইয়া কান্দে সবে দময়ন্তী গুণ ॥ মারে, জীরে, গলাগলী কৰয় ক্রন্দন। ৰাণী বোলে দময়ন্তী মোৰ প্রণধন । তোক এড়ি কেন মতে মই প্রাণ ধৰে।। তোৰ অবিহনে মই পুৰিডেই মৰো।
ক্রমে ক্রমে আসি মিলিলেক যত নাৰী। • চুবুৰীয়া সম্বন্ধীয়া জীয়ৰী বহাৰী ॥ বৃদ্ধাগণে বোলে মার দময় সুভাগী। আশিববাদ কৰোঁ হেৰা স্বমীৰ সুৱাগী ॥ হৰ গৌৰী বসতি কর্বোক ভগৱতী। অচিৰতে আই যেন হোৱা পুত্রৱতী পতিৰেক গুৰু স্ত্রীনাং বোলে মুনিগণ। নাৰদৰ মুখে আমি কৰিছোঁ শ্ররণ ॥ এতেকে স্বামীসে গুক নাহি আত বিনে। নলৰ চৰণ তুমি সেবা বাতি দিনে ॥ • নিদ্রা আলাক তুমি দূৰতে ত্যজিবা। এক চিত্ত মন হুয়া স্বামীক ভজিবা॥ স্বামী যদি ছপৰাক সোণ বুলি কয়। শুহি বুলি প্রত্যুত্তৰ দিবে নলাগয় ॥ যেই সব কার্মো স্বামী সন্তোষ পারয়। প্রাণ পণে যত্ন কৰি কৰিবে লাগয় ॥ যেই কার্য্যে মাও অসন্তুষ্ট জানা স্বামী। কদাচিতো হেন কার্য্য নকৰিবা তুমি ॥ কটু কথা কদাপি নোবোলা স্বামী পাশ। নকৰিবা স্বামী নিন্দা আক উপহাস ॥ স্বামীৰ সুখতে সুখ তান দুঃখে দুঃখ। বঞ্চিবাহা এহি মতে ত্যজি নিজ সুখ ॥ সুমধুৰ বাক্যে সদা স্বামীক তুষিবা। ভোজনৰ সামগ্রিক নিজে তুলি দিবা ॥ তামোল যোগাইবা সদা পদতলে বসি। স্বামী যদি ক্রোধ কৰে থাকিবাহা সসি। তোৰ ভাগ্যে পাই আছ নল মহামতি। পৃথিবী যুড়িলে যাৰ অক্ষয় কীৰিতি ॥ কন্দৰ্পৰ ৰূপ যিনি সুকোমল কায়। অপেশ্বৰীগণে যাক দেখি মোহ যায় ॥
ৰূপে গুণে বলে বীর্য্যে ভুবনে অতুল। ইন্দ্র আদি দেরে যাক নোহে সমতুল ॥ সত্যবাদী জিতেন্দ্রিয় মৰ্য্যাদা সাগৰ। নবীন বয়স যেন পূর্ণ শশধৰ । হেন স্বামী লভি 'আছা পূর্ব পুণ্যফলে। আপোন যৌবন দিয়া বঞ্ছিবা কুশলে। পতিব্রতা নাৰীক ডবয় ত্রিজগত। সুৰাসুৰ নাগ নৰ হোৱে ভয়ে ভীত ॥ ব্রহ্মা, বিষ্ণু, মহেশ্বৰো হিয়া কপি যায়। সতী যদি কদাচিত ক্রোধযুতা হয় । শ্বশুৰ শাশুরী আদি যত গুৰুজন। ভক্তিভাৱে সবাৰো তুষিবা তুমি মন ॥ দাস দাসী আদি যত লিগিৰী লস্কৰী। সবাহাঙ্কো মিষ্ট বাক্যে তুষিবা সাদৰী ॥ হেনমতে বুজাইল। যত বৃদ্ধাগণ। দময়ন্তী মুখ চাঙ্গি বিষাদিত মন ॥ তেবে নাৰীগণ আনি বস্ত্র অলঙ্কাৰ। পিন্ধাইলা অতি যত্নে দেখি চমৎকাৰ। আচুৰীয়া চুলিতাৰ খোপাক বান্ধিলা। মালতী চম্পাৰ চাকি তাতে পিন্ধাইলা ॥ সেঁওটা ফালিয়া দিল সিন্দুৰৰ বেখা। জ্বলিল মেঘত যেন ৰামধনু ৰেখা ॥ কপালত পিন্ধাইলা কুক্কুম সিন্দুৰ। অগক চন্দন গারে লিপিলা প্ৰচুৰ । কণ্ঠত পিন্ধাইলা মণিময় ৰত্নহাৰ। সর্বাঙ্গ ঢাকিয়া পিন্ধাইলেক অলঙ্কাৰ । হেন কালে দাসী আহি বুলিলা বচন। ৰজা পঠাইলেক মোক দেখি শুভক্ষণ ॥ যাত্ৰাৰ সময় আসি ভৈল উপস্থিত। কন্যা লৈয়া যাব লাগে সভায় স্বৰিত ॥
তেবে তিৰিগণ কৈলা উকলিৰ ধ্বনি। • দুৱাৰ ধৰিয়া কান্দে ৰাণী সুবদনী। মিলি যত সথিগঞ্জ কৰি শুমঙ্গল। দময়ন্তী সমে উপস্থিত সভাস্থল। স্বর্ণ চতুর্দোলে চড়ে নল মহামতি। সখীগণ বামে বৈসাইলেক দময়ন্তী ॥ মিনতি কৰিয়া ৰাজা জামাতাক মাতি। কহিবে নপাৰে তাৰ হিয়া যায় ফাটি।॥ শুনা মহামতি নল জামাতা আমাৰ। আজি ধৰি দময়ন্তি দাসী ভৈলা তোৰ । তোৰ চৰণত আঙ্ক কৈলো সমর্পণ। বহু দোষ ক্ষমি তাত কৰিবা পালন ॥ আলসুৱা কন্যা মোৰ নোহয় চতুৰ। মোৰ মুখ চাহি দোষ ক্ষেমিবা ইহাৰ । হেনমতে বহুতৰ বোলে ভীমবায়। শোকে গদ গদ হিয়া ব্লোহ বহিযায় । ৰাজমন্ত্রী প্রতি ৰাজা বুলিলা বচন। যৌতুকৰ দ্রব্য তুমি আনা এতিক্ষণ। সহস্রেক হস্তী আনা সাজ সমল্লিতে। অযুতেক ঘোড়া আবে আনাহা ত্ববিতে ॥ সালঙ্কতা সহস্রেক দাসী দিবে লাগে। গৰু মহ পালে পালে আনা মোৰ আগে। আনো ধন ৰত্ন যত আছয় ভণ্ডাৰে। অন্ধভাগ কৰি তুমি আনাহা সহবে। অৰ্দ্ধৰাজ্য দিবো মই দমইৰ যৌতুকে। শুনি মন্ত্রী চলি গৈলা পাৰম কৌতুকে। হাতী, ঘোড়া, ৰথ, দাস, দসী অগণন। হীৰা মৰকত আৰু প্রবাল কাঞ্চন ॥ সঙ্গে লৈয়া নল ৰাজা মহাৰঙ্গ মনে। চতুর্দোলে চড়ি যাই দময়ন্তী সঙ্গে।
স্বদেশক গৈয়া ৰাজা পৰম কৌতুকে। দ্বাদশ বৎসৰ ৰাজা বঞ্চে মহাসুখে ॥ কতো দিনান্তৰে ৰাণী গৰ্ভৱতী ভৈলা। যথাকালে মহাসতী পুত্র প্রসবিলা ॥ কন্দর্প জিনিয়া পুত্ৰ ৰূপৰ আধাৰ। পুত্রমুখ দেখি বাজ। আনন্দ অপাৰ। ইন্দ্রসেন নাম ৰাখে কৰিয়া যতন। বিপ্রগণে দিলা বাজা বহু ধন সোণ ॥ তদন্তৰে আৰু এক কন্যা জন্ম ভৈলা। ইন্দ্রসেনী নাম বাজা যতনে বাখিলা ॥ দিনে দিনে বাড়ে দুই যেন চন্দ্র কলা। দেখি ৰাজা ৰাণী ভৈল আনন্দতে ভোলা। পুত্র কন্যা পালে বাণী কৰিয়া যতন। ৰাজ কাৰ্য্য কৰে ৰাজা স্থিৰ কৰি মন ॥ পুত্ররতে পালে প্রজা ধৰ্ম্ম কৰ্ম্মে ৰত। বোগী দুঃখী নাই কোনো নস্ত্ৰ ৰাজ্যত । আপোন স্বধৰ্ম্ম ৰাঙ্গা পালি নিবস্তুৰ। ৰাজ্যক শাসিয়া শুখ ভুঞ্জয় অপাৰ। নলৰ কথাক আবে এহি মানে থও। দেৱগণে যি কৰিলা বিবৰিয়া কওঁ।