আত্ম পৰিচয়।
মহাদি দিপক তাতে কৰিয়া শকত। বিন্দুগঞ্জ দিয়া পাচে কৰিয়া যুগুত ॥ মিথুন মাসৰ জানা ৰোহিনীক পাই। সমাপতি ভৈল শাস্ত্র পদ সমুদাই। আমি অল্পমতি হুয়া বচিলে। পয়াৰ। গোবিন্দৰ লীলা বুলি কবিয়ো আদৰ। জখলাবন্ধাৰ সত্ৰ কলিয়াবৰত। আমাৰ জনম জানা সেইযে সত্রত। সেই সত্রে মূর্খ নাই গোবিন্দ কৃপাই। ধৰ্ম্মদৌল পাতি হৰি সাক্ষাত আছয়। দেউদামোদৰী সত্ৰ বুলিয়া কহই। অল্পকৰি পৰিচয় দিলোহো বুজাই।
হিতোপদেশী কাব্য।
মগধ দেশৰ ৰাজা অতি মনোহৰ। বলে বীৰ্য্যে পৰাক্রমে নাহি সমসৰ । পুত্র এক আছে তাৰ দ্বিতীয় ভাস্কৰ। বিক্রমে অতুল সিতো ৰাজাৰ কুমাৰ। মৃগয়া কাৰ্য্যত সিতো পৰম নিপুন। মৃগয়া কৰস্তে মন মক্কিল তখন।
এক দিনা প্রভাততে বাজাৰ কুমাৰ। মৃগয়া কৰিতে গৈলা বনৰ ভিতৰ॥ হৰিণ শুকৰ বহু মাবিয়া তেখনে। বাপেৰ নিকাতে পূস্তু পঠাই আছে মানে। কৃষ্ণ যাড় মুগ'ৰাজ। ফুবিচে বিচাৰি। বাজাক দেখিয়া মুগ গৈলেক অন্তৰি । ঘোৰাত চবিয়া বাজা হৰিণ খেদই। মহাভয়ে মৃগে পাচে লরড়ি পলাই। মহতি অবণ্যে পুস্ত প্রবেশ করিল। মুগক পেদন্তে বাজা হাবাশাস্তি ভৈল। সূয্য অন্ত গৈল পাচে অন্ধকাৰ ৰাতি। বৃক্ষব মূলত বসি গুণে মহামতি। কৈৰ পৰা কৈক আইলো নেদেখে। উপাই। সিংহে বাঘে খাইব আজি জানিলো নিশ্চয়। এহি গুণি উপৰক চক্ষু মেলি চাই। বৃক্ষৰ ওপৰে সসি ভালুক আছই। দেখিয়া কুমাবে পাচে ভয়তে কাম্পই। হাত জুৰি ভালুকক বচন বোলয়। শৰণ লৈহোতে। মই তোমাৰ চৰণে। সখিত্ব কৰিয়া মোক বাখিবা এখনে। শৰণাগতক বক্ষ। ধাৰ্ম্মিকে কৰই। ভক্ষাভক্ষ তুমি আমি জগতে জানই। ভয়ত ৰাখয় শিবা পিতৃ বুলি কই। অন্ন দিয়। পালে ঘিতো সিও পিতৃ তই। এতেকে ভয়ত মোক কৰিবা বক্ষণ। পুত্র বুলি ৰাখি মোক কৰিয়ে। পালন। এহিমতে কহিলন্ত বাজাৰ কুমাৰ। শুনিয়া ভালুকে পাচে কহিলা সত্বৰ । উঠি আসা বাজপুত্র কিছু ভয় নাই। নখাইবো তোহোক মই জানিবি নিশ্চয়।
কিন্তু মনু্যুত মিত্র নাথাকে সদায়। চল পাইলে মিত্র ভাব তেখনে এৰয়। অনেক দেখিছো মই শুনিছো বহুত। নাথাকে বিশ্বাস জানা মনুষ্য কুলত। তথাপি ৰাখিলে। তোক ধৰ্ম্ম পথ চাই। বৃক্ষৰ ওপৰ ডালে বসি থাক তই শুনি ৰাজপুত্ৰ গৈয়া গছত উঠিলা। ভালুকক পাচ কৰি আগত বসিলা। এহিমতে ডুয়ো পাছে বৃক্ষত ৰহিলা। সেই কালে ব্যায় আসি তথাতে মিলিলা। চক্ষু ফুৰাই ব্যাঘ্রে পাড়ে উপৰক চাই। ভালুক মনু্য দেখি আনন্দে গুণই। নিদ্রায়ে আকুল হুয়া ভালুক আন্তই। নিদ্রা নাই মনুষ্যুৰ ভয়তে আছই। এহিমতে লাহে লাহে বাঘেও মাতই। ওচৰ চাপিয়া পাচে বচন বোলয়। হিংসক অম্লব জাতি মোত পৰে নাই। তথাপি তোমাক দেখি দায়া উপজই। কিকায্যে থাকাহা তুমি ভালুক সঙ্গত। প্রভাত হৈলেক মাত্রে খাইবেক ভোকত। যিমতে বহিবা তুমি শুনিয়ো উপাই। বৃক্ষ ডালে নখ মাৰি শুতিয়া আছই। নখ একরাই দিলে আপুনি পৰই ॥ মই ধৰি খাইবো তাক তোহৰ কাৰণে। এতেকে পৰিবি বক্ষ। জানিবাহা মনে। আজি ধৰি মিত্র ভৈলো তোমাৰে আমাৰে। নকৰিবা শঙ্কা সখি পেলাও সত্তৰে। শুনি ৰাজপুত্রে পাচে বুলিলা বচন। কেনমতে তযু কথা কৰিবো গ্রহণ।
পূর্বের সখা কৰি আছো আপোন ইচ্ছাই। কিমতে করিবো হিংসা ধর্শা নস্ট যাই। শুনি বাঘে হাসি পাচে বুলিলা বচন। হিত বুদ্ধি দিলো শেক দাযাৰ কাৰণ। বৃক্ষত উঠিস পাবে মাটিও চলই। হেনয় ভালুক হাতে কিমতে এবাই। নোৱাৰোতো উঠিবাক গছৰ উপৰে। মাটিতে ফুৰিব পাৰে। সবে জানে সাবে। ভূমিত আচয় জন্ম খাবোরে। বিচারি। মোহোর অপ্রিয নবমাস মন্দকাবি। এতেকে নকবা শঙ্কা আমাৰ কথাত। ভালুক মবিলে তুমি থাকিবা ভুমিত। বনপতি বাজা বুলি জগতে জানই। তোমাকে। বোলয় নৰপাত সমুদাই। সমানে সমানে মিন হোরই শোভন। উত্তমে অধমে মিত মধণ লক্ষণ। এহি মতে বাসে যেবে চল বাদ কৈল।। নজানিয়া বাজা পুনে বিশ্বাস কবিলা। পেলাইবাক ইচ্ছা হৈল ৰাজাব কুমাৰ। নখত ধবিয়া পাচে দিলেক আজোব। তেতিক্ষণে ভালুকেও চেতন লভিলা। চাই কাই বুলি ঋক্ষে বচন বুলিলা। শুন অবে বাজপুত্র অধম পামৰ। বাজপুত্র হুয়া পাপ সাঞ্চিলি অপাব। নখাইবোতে। চলিয়াস আপোনাব ঠাই। এহি বুলি চাৰি চৰ গালত মাবই। তেতিক্ষণে বাক্য তার সমস্তে গুছিল। সখেমেব্য বাক। তাৰ মনত ৰচিল। এহি চাৰি অক্ষবৰ অৰ্থক কহয়। এতেকে তোহোৰ বাক্য পুত্র মত হয়।
এহিমতে ভক্ষাভক্ষে মিত্র হুয়া যাই। তুমি আমি সেহিমতে থাকিবো সদাই। বৰ দুখে আছো মই ফেটিৰ মাজত। প্রাণীহত্যা পাপে পৰি থাকিবা দুখত। এহিমতে চল বাদে সাপেও কহিলা। নাজানিয়া এন্দুৰেও প্রতিজ্ঞা কৰিলা। ফেটিৰ আছিল জবি কুটিল সকল। পাচে সর্পে আনন্দতে বাহিব হইল। আশ্বাসিয়া এন্দুৰক বচন বোলয়। চল সথা তযু গৃহে চলো সমুদাই। সকলো মিত্রক চিনি থওঁ এহিক্ষণে। ভেবেসে সাম্ফল হই আমাৰ জারনে। সর্প সহ এন্দুবেও গাতক চলই। সবাকো দেখিয়া সর্পে আনন্দ কৰয়। এহিমতে সর্পে পাচে মনত গুণিলা। প্রথমে বুঢ়াক ধৰি ভোজন কবিলা। এভিমতে দুষ্টজনে কাণ্যক সাধয। সবংশে এন্দুৰ সব সর্পে ধৰি খাই । শুনা সভাসদ সবে হৰিৰ চৰিত্ৰ। অজ্ঞানৰ জ্ঞান হই সদায়ে পবিত্র ॥ দুষ্টৰ সঙ্গত মিত্র নকবিয়ে। ভাই। কৰিলে অৱশ্যে দুখ সততে লভই । সোণাৰে সাজিয়া মুখ কথাক কহই। তথাপি বিশ্বাস নাই জানিবা নিশ্চয়। হেনজানি নিৰস্তৰে এৰা দুষ্ট কাম। দ্বিজ গোস্বামীয়ে বোলে জানি ধৰা নাম। পুনৰপি মনে,
দ্বিজত কথা সোধই।
ৰাজ পুত্র গণে
ভালুকে পঠাইল
কুমৰ কি ভৈল
সবে কথা কহিবাই ॥
শুনিয়া ব্রাহ্মনে
কহে ওষ্ট মনে,
কুমব আসিল। ঘবে।
পুত্রক দেখিয়া
আনন্দ কৰিযা,
বুকত সাবতি ধৰে।
কি ভৈল কি ভৈল
ৰাজাযে কহিল
কি দোষে মাত নোলাই।
অনেক পণ্ডিত
আসিল সভাতে,
বাজাযে সরাতে কষ্ট।।
কি কার্য্যে নোলায়
বচন জনাই
শাস্ত্র চাই পভামোত।
একোরে প্রকারে
কহিতে নাপাবে
পণ্ডিত আসিন যত।
উপাই নাপাই
বাজায়ে কান্দয়,
পুত্ৰৰ মুখক চাই।
আনা বরকচি
ছত গণ পাচি
তান সম জ্ঞানী নাই।
শুনি মন্ত্রীগণে
হাসে মনে মনে,
বৰকচি কৈত আছে।
কাটিয়া পেলাইলা
বহুকাল হৈল,
যম পূৰ গৈয়া আছে।
শুনিষা ৰাজাই
বচন দুনাই,
শোকত আকুল হই।
আমাৰ পণ্ডিত
ৰাখয় কি মত
ভাৱে পৰি আনা গই।
তথাপি নিদিযে
সম দলে গৈয়ে
যমে সৈতে যুদ্ধ কবি।
জিনিয়া যমক
আনিয়ো গুরুক,
কহিলোহো নিষ্ট কৰি।
ৰাজাৰ বচনে
চলে দ্রুত গণে
বৰকচি আছে যৈত।
বাজাৰ আদেশ
কহিলা বিশেষ,
কাকুতি কৰে পারত।
মন্ত্রীৰ বচন
সুমৰি ব্রাহ্মণ,
দ্রুত সঙ্গ চলি যাই।
বৰকচি আইল
বাজায়ে জানিল
আনন্দব সীমা নাই।
সভাক আনিলা
পরেক দেখাইলা
মুনিযে শুধিবে লৈল।।
সখেমেৰা বুলি
কহিলা সমূলি,
বাবে বাবে তাকে কৈলা।
বৰকচি শুনি
পূর্ণবর কাহিনী,
জানিয়া পাচে কহই।
ভালুক সহিতে
মিত্র পাতি তৈতে,
মিত হিংসা প্রাপ্ত হই।
শগে ভালুকবে
কন্দল পূর্ববৰে,
বাঘেও চলক পাই।
তোমাৰ পুত্ৰত
কহিলা বহুত,
ঋক্ষক দিয়া পেলাই ।
নজানি কুমবে
নখক সহৰে,
পেলাবাক মন শুই।
জানিয়া ভালুক
ক্রোধিল অধিক,
গালত চৰ মাবই ॥
সখেমেৰা বুলি
কক্ষয সমূলি
কান কিছু নোবলই।
চাৰি অক্ষবব
অর্থ শুনা তাৰ
মাতিবেক এতিক্ষণে।
শুনা নবনাৰী
হিতোপদেশী কাবা।
গুক বাকা ধৰা মনে।
२35
গুক মনে ধৰি,
শাস্ত্রতো পাগত
কৃষ্ণতো ভকত,
হেন গুক 'ভজা ভাই।
সাক্ষাতে দেখিলা
কুমৰ তৰিল।
গুরুব কৃপাক পাই।
কেন জানি সরে
হেলা নকবিবে,
গুক স্মবি কথা কাম।
চাবি অক্ষরব অর্থ শুনা নগবন্ধ।
তোবেসে কহিব কথা তোমাৰ পত্ৰব।
শয়নে ভোজনে গুক করিবে সেরন। সেই মতে মিত্র জনে করিবে তোষণ। সেতুবন্ধ তার্থে গৈয। ব্রহ্মা বধি হবে। মিত স্নোহ পাপ তাব ঔগুছে সহরে। মেক সম সোণা যদি দানক সবই। তথাপিতে। মিন দ্রোহ পাপক নোই। ৰাজ পুন শুনা এই আমার বচন। মিষ দ্রোহ নকবিলে থাকিবি কৈল্যান। এতিমতে বরকটি অর্থক কতিলা। তেখনে কমবে পাচে বসাক কহিল।। পূর্বদ মতে ৰাজপুতে কথাক কহই। সবেও দেখিয়া পাচে আনন্দ কষ্ট । পুনৰপি বহুদর্শি দ্বিত সোধই। কিরা দোষে বরকচি অঞ্চ পানে যাই। বাজগুৰু বৰকটি জগতে জনেই। চেন জনে কাটিবাক আজ্ঞাক কবই। অৱশ্যে শুনিব লাগে পূর্বপৰ কাহিনা। বিস্তাবিযা কর। গুরু তুমি সবর জ্ঞানী। শুনি দ্বিজ ববে পাচে কহিবে লাগত। শ্রেষ্ঠ হুয়া বৰকচি সঙ্গত থাকয়।
পণ্ডিত অনেক থাকে তাহাৰ লগত। গুনে মানে তান সম নাহিকে ভূমিত। একদিনা বৰকচি ভিতবে গণন। ৰাজা কথা শেষ কৰি বসিলা আসন। বাণী সহ ৰাজা তাতে বসিয়া আচয়। গুকক দেখিয়া ৰাজা প্রণাম কৰয়। ৰাণীৰ ভাগ্যক দেখি লক্ষণ চাহিলা। কুলক্ষণ বহু আছে মুনিয়ে জানিলা এক মাত্র সুলক্ষণ যোনিত আছয়। সেই গুণে অর্দ্ধাসনে বসিয়। থাকয়। আত পৰে অন্য গুণ নাহিকে বাণীব। মহা সুলক্ষণ বলে বল্লভ বাজাৰ।। সামান্য কুলত উপজিল এহি কন্যা। এক মাত্র সুলক্ষণে ভৈল আসি ধন্যা । এহি মতে বিচাবিয়া বাণী ভিতি চাই। হাসিলেক বাৰদ্ধাৰ বাণী মুখ চাই। হেন দেখি বাজা পাচে গুরুত সোধই। কি কার্য্যে হাঁহিলা গুৰু কহিয়ো নিচই। শুনি বৰকচি গুক বোলয় বচন। যি কাৰণে হাঁসো মই শুনিয়ো কাৰণ। সামান্যত উপজিয়া ৰাজ বাণী হই। অর্দ্ধাসনে বসি থাকে আনন্দিত হই। বহুত কুলক্ষণ আছে বাণীৰ দেহত। একমাত্র সুলক্ষণ আচয় যোনিত ॥ দুই গুটি ৰক্ত তিল বাম ভাগে আছে। সেই সুলক্ষণে জানা ৰাণী হই আছে। ৰক্ত তিল থাকে যাৰ যোনিৰ বামত। মহা সুখী হুয়া থাকে জানিবা ভূমিত ॥ এতেকে হাঁহিলো মই ৰাণীৰ কাৰনে। মহা ভাগ্যৱতী ভৈল তোমাৰ ভবনে।
হেন মতে গুক যদি কঙ্গিলা বাজাত। মানে মনে বাজা পাচে গুণিলা মনত বাণী সহ প্রিতি আছে কথাতে জানিলে।। দুত্তন ব্রাহ্মণ এই কাটিয়া নিকালো। এহি গুণি ক্রোধ করি আজ্ঞাক কবই। কাটিবাক লৈয়। যাই মন্ত্রাযে শুনই। লোক পঠাই অনাইালেক মন্ত্ৰাৰ ওচৰ। প্রচণ্ড আদেশ কথা শুনি মন্ত্রী বর্ণ। কিমতে বাখিরো গারু মনত গুণিলা। দেশান্তবি কবি পাচে গুরুক পঠাইলা। মন্তীৰ প্ৰসাদে গুক প্রাণ রক্ষ। পাই। কবুদ্ধি বাজার ধম্ম হাততে লুকাই অবিচারে গুরু সখ বাগায়ে দিলেক। সেই দোসে বাজা পাচে পাইনেক নবক। পুরষ নিমিত্তে পাচে গুরুক আনিলা। তেতিয়াহে সবে কথা ৰাঙ্গায়ে ছানিলা।