অথ ণত্ববিধি ।
১। ব ব এবং ঋ ঋ ইহঁতৰ পিছত নৰ ঠাইত ণ হয়, আৰু কবৰ্গ, পবর্গ এবং হ য ব এই সকল বর্ণে মাধ্যত ব্যবধান কৰিলেও হয়। যথা কৃষাণ, বৰ্ণ, হৰণ, কৰণ, কাৰণ ইত্যাদি। ব্যবধান হলে যেগে, ক্ষেপন, দর্পণ, কার্যাপণ, গ্ৰহণ, কৃপণ, প্রধাণ, নাৰায়ণ, পৰায়ণ ইত্যাদি।
২। কদাচিত সমাস হোয়া দুই পদৰ পূৰ্ব পদত পূর্বোক্ত কাৰণ থাকিলে, পৰপদৰ পত্ব হয়; যথা প্রক্ষণ,
অন্তবর্ণ, ইক্ষুবণ,কদাচিত নহয়। যথা, দেবদাৰুবন, বিদাৰীবন ইত্যাদি। ৩। ন টবর্গীয় বর্ণে সৈতে যোগ হলে, ণ হয়, যথা, কণ্টক, পিও, শশু ইত্যাদি।
৪। গকাৰৰ পাচত ব্যৱধান নে থাকিলে, ণত্ব হয়। যথা, গণ, গণিত, বিগুণ, গগণ ইত্যাদি।
কাৰণ বিণা স্বভাবিক ণ। যথা, অণু, কণা, কাণ, পণ, কঙ্কণ, কোণ, কণ, নিপুণ, লাবণ্য, শোণ, মণি, পাণি, খুণ, কণা, ফেল, লবণ, বেণু, শোণিত, শণ, চিক্কণ, আপণ, ফণী, বেগী, কল্যাণ, বাগ, বিপণি, অঙ্গণ, তৃণ, বাণী, ব,ি কৃপণ, পণ্য, পুণ্য, শাণ, বশিকী, ইত্যাদি।
সংস্কৃত ভিন্ন অসমীয়া ভাষাৰ কথাত এই ণৰ প্ৰায় ব্যবহাৰ নাই। কদাচিত আছে, যথা, মৰাণ, ইত্যাদি।
শত্ব বিধি।
১। চ, ছ ই সৈতে কেৱল শকার যোগ হয়। যথা, নিশ্চয়, পশ্চাত, শিবশ্চেদ ইত্যাদি। এতদ্ভিন্ন নিয়মাতিৰিক্ত শকাৰ। যথা, শক্তি, শঙ্কা, শঙ্কৰ, শব, শিবা, শৰ, শশী, শৰ্ম্মা, শৰীৰ, শলা, শিখা, শোভা, শীল, শশধৰ, শশাঙ্ক, ক্রমশঃ, তাদৃশ, সদৃশ ইত্যাদি।
টবৰ্গে আৰু একাৰ সৈতে কেৱল যকাৰৰ যোগ হয়। যথা, দুষ্ট, স্পষ্ট, স্রষ্ট, নিষ্ট, বন্ধ, উষ্ণ, ইত্যাদি।
২। ক খ প ফ, ম ইত্যাদি বর্ণ পৰসত্তা হলে, ইবৰ্ণ, উবৰ্ণৰ পৰবৰ্ত্তী দন্ত্য স মুগ্ধন্য ষ হয়। যথা, নি পৰিষ্কাৰ, নিষ্পাপ, নিষ্কল, দুল, উষ্ণ, যুগ্মন, ভীষ্ম, গ্রীষ্ম।
৩। উপসৰ্গ আৰু ধাতুৰ ইবৰ্ণাদিৰ পৰ ধাতু সম্বন্ধীয় দন্ত্য স প্রায় য হয়, কৃচিত নহর। যথা, নিষেধ, পোষ, অভিষেক, প্রতিবেধ, বিষাদ, বিষ্ণুৰ, বিষাণ, সুৰুপ্তি, বোধ, তোষ, অভিসঙ্গ, ইত্যাদি। এতভিন্ন নিয়মাতিৰিক্ত মূৰ্দ্ধন্য ৰকাৰ। যথা, ষট্পদ, ষড়ানন, ষড়বিধ, যশু, ষোডশ, বন্ধী, ইত্যাদি।
১। ক, খ, ত, থ, ন, প, ফ, ম ইত্যাদি বৰ্ণৰ ৰোগত দন্ত্য স হয়। যথা, বয়স্ক, স্থলিত, অন্ত, বস্তু, গ্রন্থ, স্থান,
প্রস্থান, স্নান, বাম্প, স্ফটিক, ভস্ম, অম্মদীয়, তত্ত্বৰ ইত্যাদি।
২। উপসৰ্গৰ “সং” আৰু “সু” সদায় দম্ভ সকাৰ থাকিব। যথা, সংযোগ, সংলগ্ন, সংক্রান্ত, সম্বন্ধ, সম্বক্ষর, সম্ভোগ, সংজ্ঞা, সংখ্যা। সুধাৰা, সুনীতি, সুজন, সুগম, সুসাধ্য, সুদৃশ্য, সুকাৰ্য, সুশীল, ইত্যাদি।
অনিয়মিত সকাৰ।
সা সেবা, সূৰ্য্য, সূত্র, সূচনা, সূচী, সোম, সলিল, সখা, সভা, সেনা, সাহস, সৰ্ব, বাস, সস, সৰ্প, সব্য, সৰোজ, সহায়, সহজ, সাধু, সহস্র, সোপান, সম ইত্যাদি।
অসমীয়া ভাষা সংস্কৃত মূলিকা, অতএব যি সংস্কৃত শব্দ বিকৃতি হৈ অসমীয়া ভাষাত ব্যৱহাৰ হৈছে, তাৰো পূৰ্বৰ সংস্কৃত শব্দৰ যি আখৰ আছিল বিকৃতি হলেও সেই এই থাকিব। অতএব সংস্কৃত যা ধাতুৰ পৰা অসমীরা ভাষাৰ যাওঁ, যাম প্রভৃতি যে, ক্রিয়া উৎপন্ন হৈছে, তাকো আমি অন্তস্থ যকাৰেৰে লিখিব লাগে। সেই দৰেই সংস্কৃত যদ শব্দৰ পৰা হোয়া ভাষাৰ যি, যাৰ, প্ৰভৃতিকো লিখিব লাগে। অাপ সংস্কৃত ঈয় প্রত্যয়ৰ বিকৃতি ভাষাৰ ইয়াও দীর্ঘ টকাৰেৰে লিখিব লাগে, এই দৰেই বুঝিব। অসমীয়া ভাষাৰ শত্ব পত্বাদিৰ বিশেষ বিধি দিয়া কঠিন, কেবল অভিধান আৰু অভ্যাসৰ দ্বাৰাহে তাক জানিব পাৰি, কাৰণ তদ্বিষয়ত ক্ষান্ত পালোঁ।
ইয়াত বাঝে চ ছ জ ঝ য এবং ই বর্ণ উবর্ণাদি ভেদৰ বিশেষ কোনো বিধি দিব নোয়াৰি, অতএব তাৰ জ্ঞানে কেবল অভ্যাস আৰু অভিধানৰ ওপৰতহে নিৰ্ভৰ কৰে। জাতার্থক জ এই জ। যথা, পঙ্কজ ইত্যাদি। স্ত্রীলিঙ্গ বাচক ঈ আৰু উ দীর্ঘ। যথা, সুন্দৰী ইত্যাদি।
বৰ্ণ সংজ্ঞা।
১। বৰ্ণমালাৰ অ অবধি ঔ পৰ্যন্ত ১৪ অক্ষৰৰ স্বৰ সংজ্ঞা হয়। ২। স্বৰ সংজ্ঞাৰ ভিতৰৰ অকে আদি কৰি
ঐকে অন্ত কৰি বৰ্ণ সকলৰ স্বজাতীয় ২। ২ বৰ্ণক সম্পূর্ণ বোলে। যথা অভ্র, আত্ম, অভ্র, তথা ই ঈ উ ঊ, ঋ, ১৯।। ৩। স্বৰ সংজ্ঞাৰ অ ইউ এই কেইটি বর্ণক চুত্ব অন্য বর্ণক দীর্ঘ বোলে। ৪। ইকাৰকে আদি কৰি ঐকা পৰ্য্যন্ত বর্ণটিহঁতক ইক আৰু ঔকাৰ পৰ্য্যন্ত বর্ণটিহঁতক নামি বোলে। ৫। হ্রস্ব স্বৰটিহঁতৰ পিছত বৰ্ণ শব্দ যোগ কৰিলে স্ব জাতীয় হ্রস্ব দীর্ঘ দুইকো বুঝায়। যথা অবর্ণ অর্থাৎ অকাৰ আকাৰ ইত্যাদি। ৬। ইবৰ্ণৰ ঠাইত এ উবৰ্ণৰ ঠাইত ও ঋবৰ্ণৰ ঠাইত অৰ, বৰ্ণৰ ঠাইত যে, হয় অল, তাকে গুণ বোলে। ৭। অবৰ্ণৰ ঠাইত আ, ইবৰ্ণৰ ঠাইত ঐ, উবৰ্ণৰ ঠাইত ঔ, ঋবৰ্ণৰ ঠাইত আৰ, বৰ্ণৰ ঠাইত হোয়া আল, ইয়াকে বৃদ্ধি বোলে। ৮। একাৰাদি চাৰি বৰ্ণক এচ বোলে।
৯। কআদি হ পৰ্য্যন্ত আখৰটিহঁতক ব্যঞ্জন বোলে। ১০। ব্যঞ্জনৰ ভিতৰৰ ককেআদিকৰি ম পৰ্য্যন্ত ২৫টি বর্ণ ৫টিকে একত্ৰ হৈ কবৰ্গ, চবর্গ, টবর্গ, তবর্গ, পবর্গ এই পাঁচ বর্গ সংজ্ঞা হয়। ১১। কচটতপ, খ ছ থ ফ, শ ষ স ইহঁতৰ আঘোষ, অন্য বৰ্ণৰ ঘোষ সংজ্ঞা হয়।। অং অঃ অর্থাত অনুস্থাৰ বিসৰ্গ এই চবৰ্ণৰ ভাষাত বিশেষ উক্তিৰ প্ৰয়োজন নাই, কাৰণ বিশেষকৈ লিখা নগল। ক্ষটো সংযোগী ক য ৰ যোগত হয়, এই কাৰণ সিও ব্যঞ্জন। ১২। শব্দ আৰু ধাও স্ব ২ বিভক্তিএ সৈতে যোগ হলে তাকে পদ বোলে। যথা মানুহে কৰিলে। ১৩ গাণ অর্থাত পদ্যাদিত, আহ্বান অর্থাত কোনো ব্যক্তিক সম্বোধন কৰাত আৰু ক্ৰন্দন অৰ্থাত কন্দাত যি স্বৰ উঠে তাক মৃত বোলা যায়। আৰু প্লুত স্বৰ হ্রস্ব হলেও দীর্ঘ ৰূপে উচ্চাৰিত হয়।
সন্ধি প্ৰকৰণ ।
সন্ধি অৰ্থাত দুই পদৰ যোগ। যদিও অসমীয়া ভাষাত প্ৰায় সন্ধি নাই; তথাপি তাৰ লগত চলিত থকা সংস্কৃত কথা বুঝিবলৈ সন্ধি জানিব লাগে, এই নিমিত্তে প্রচলিত সন্ধি কিছুমান লিখা গল। তাতে পৰস্পৰ দুই পদ যোগত যি প্ৰকাৰ অক্ষৰ বিকৃতি হয়, তাক বিশেষ সূত্ৰৰ দ্বাৰা নিৰ্দ্দেশ কৰা হৈছে।
স্বৰ সন্ধি।
আগৰ স্বৰ পিছৰ সম্পূৰ্ণ স্বৰে সৈতে এটা হৈ দীৰ্ঘ হয়। যথা দণ্ড অগ্র দণ্ডায়, ক্ষুধা আৰ্ত্ত ক্ষুধাৰ্ত্ত। গৌৰী ঈশ গৌৰীশ, ভানু উত্তাপ ভানুত্তাপ। পিতৃ ঋণ পিতৃণ ইত্যাদি।
2 ।
আগত অ বর্ণ থাকিলে ইকৰ ঠাইত গুণ হয়, আৰু পূৰ্ব স্বৰ লোপ হয়। যথা পৰম ঈশ্বৰ পৰমেশ্বৰ, পুৰুষ উত্তম পুৰুষোত্তম। ষষ্ঠ ঋণ্ড ষষ্ঠৰ্ত্ত, পৰম ঋত পৰমৰ্ত্ত, মহা ঋবি মহৰি ইত্যাদি।
৩ সূত্র।
পূৰ্বতঅবৰ্ণ থাকিলে এচৰ ঠাইত বৃদ্ধি আৰু পূৰ্ব স্বৰ লোপ হয়। যথা মহা ঐশ্বৰ্য্য মহৈশ্বৰ্য্য; মহা ওষধি
মহৌষধি; মহা ওতো মহৌতো; তব ওষ্ঠ তবৌষ্ঠ ইত্যাদি।
8 সূত্র।
তৃতীয়াল্ড পদেৰে সমাস হোয়া ঋত শব্দৰ ঠাইত বৃদ্ধি হয়; অবৰ্ণৰ পিছত। যথা (ক্ষুধাৰে ঋত এনে অৰ্থত সমাস হৈ) ক্ষুধা ঋত ক্ষুধার্থ। শীত ঋত শীতার্ত, শোক খত শোকার্ত।
৫ ।
ঔকাৰৰ ঠাইত আব হয়, স্বৰ পৰসত্তা হলে। যথা নৌ ইক নাবিক ইত্যাদি।
৬ সূত্র। স্বৰ পৰসত্তা হলে, ওকাৰৰ স্থানত অব হয়। যথা গো ঈশ গবীশ ইত্যাদি।
অনুস্বাৰ ও বিসর্গ সন্ধি ।
১৮ সূত্র। পাচত যি বৰ্গৰ বৰ্ণ থাকে, অনুস্বাৰৰ ঠাইত সেই বৰ্গৰ শেষ বৰ্ণ হয়। যথা, কিং তু, কিন্তু, সং চয়, সঞ্চয়
ইত্যাদি।
১৯ সূত্র।
চ, ছ, ট, ঠ, ত, থ, পৰসত্তা হলে, বিসৰ্গৰ ঠাইত ক্রমে শ, ষ, স হয়। যথা, নিঃ চন্দ্র, নিশ্চন্দ্র; নিঃচয় নিশ্চয়। নিঃচ্ছ, নিচ্ছ। ধনুঃ টঙ্কাৰ, ধনুষ্টঙ্কাৰ; শ্ৰেষ্টঃ ঠকাৰ, শ্ৰেষ্টষ্ঠকাৰ। মনঃ তথা, মনস্তথা; উচ্ছঃ থ, উচ্ছস্থ ইত্যাদি।
ক খ প ফ পৰবৰ্ত্তী হলে, বিসৰ্গৰ ঠাইত বিকল্পে স হয়; আৰু অবৰ্ণ ভিন্ন অন্য স্বৰৰ পিছত সেই সৰ ঠাইত ব হয়। যথা, পুৰঃ কাৰ, পুৰস্কাৰ, অন্তঃ কৰণ, অন্তস্কৰণ; মনঃ খেদ, মনগ্বেদ, দুঃখ, দুখ। নিঃ পদ্ম, নিষ্পদ; নিঃ পাপ, নিষ্পাপ, অধঃ পতন, অধস্পতন; বৰঃ ফেজ, বৰক্ষে। বিকল্পে অন্তঃ কৰণ, মনঃ খেদ দুঃখ ইত্যাদি।
২১ সুত্র ।
শ, ষ, স, পৰসত্তা হলে বিসৰ্গৰ ঠাইত ক্ৰমে শ, ষ, স, হয়, বিকল্পে। যথা, মনঃ শান্তি, মনশশান্তি, পুৰঃ সৰঃ, পুৰসসৰঃ বা মনঃশান্তি, পুৰঃসৰঃ ইত্যাদি।
22 সূত্র।
অকাৰৰ পৰবৰ্ত্তী বিসৰ্গৰ ঠাইত উকাৰ হয়। অকাৰ আৰু ঘোষে নিমিত্তে। যথা, বয়ঃ অধিক, বয়োধিক;
তেজঃ ময়, তেজোময়, অধঃ গতি, অধোগতি। শিৰঃ ভূষণ, শিৰোভূষণ ইত্যাদি।
২৩ সূত্র।
স্বৰ এবং ঘোষ পৰসত্তা হলে, নামিৰ পাচত থকা বিসৰ্গৰ ঠাইত ৰ হয়। যথা, বহিঃ অঙ্গ, বহিৰঙ্গ; বহিঃ গত, বহির্গত। কদাচিত নামিভিন্ন স্বৰৰ পিছতো হয়। যথা, পুনঃ জন্ম, পুনর্জন্ম, অন্তঃ অঙ্গ, অন্তৰঙ্গ ইত্যাদি।
২৪ সূত্র।
অক্ষ, অন্য শব্দ পৰসত্তা হলে, পৰ অন্য শব্দত ও যোগ হয়। যথা, অন্য অন্য, অন্যোন্য; পৰ অক্ষ, পৰোক্ষ
ইতি।
২৫ সূত্র।
পৰশব্দৰ পিছত, পৰশব্দৰ আগ হৈ, স আগম হয়। যথা, পৰ পৰ, পৰম্পৰ ইতি ।
২৬ সূত্র।
প্ৰিসোদৰকে আদি কৰি, কিছুমান শব্দৰ নিপাতনত বৰ্ণৰ বিকাৰ আৰু নাশ, এবং বৰ্ণৰ আগম হৈ পদ সিদ্ধি হয়। যথা, প্রিসত উদৰ, প্ৰিলোদৰ, হিল, সিংহ: মুক্তি দ, মুকুন্দ। মাকৰ গো বিদ, গোবিন্দ; ইত্যাদি। ওপৰত কোয়া সূত্ৰেৰে সিদ্ধি নো হোয়া পদ পালে, এই প্ৰিসোদৰাদি নিপাতন বুলি জানিব । ইয়াত বাঝে বিলম্বোচ্ছাৰণ এবং সম্বোধনাদিৰ নিমিত্তে প্রাপ্ত সন্ধিৰো অভাব হয়, কিন্তু তাৰ ভাষাত অপ্রয়োজন
হেতু নি লিখিলোঁ।
সন্ধি প্ৰকৰণং সম্পূৰ্ণং।
অথ শব্দবৃত্তি প্ৰকৰণৰ আৰম্ভ শব্দবৃত্তি অৰ্থাত শব্দৰ বিবৰণ, ব্যুতপত্তি, সাধনাদি।
তত্র শব্দ নির্ণয়।
শব্দ চাৰি প্ৰকাৰ। জাতিবাচক, অৰ্থাত সাধাৰণ সংজ্ঞা, গুণবাচক, ক্রিয়াবাচক, সন্ত্বনাম। জাতিবাচকে কোনোএক জাতি বা সাধাৰণ বস্তু বুঝায়। যথা, মানুহ, গৰু, বৃক্ষ, জল, বায়ু, আকাশ ইত্যাদি।
গুণবাচক। যিবোৰ কোনো দ্ৰব্যৰ গুণ দেখায়। যথা, বলা, কলা, নীল, ভাল, বেয়া, উত্তম, অধম। ক্রিয়াবাচক। যিবোৰ (ধাতুৰ পিছত কৃত প্রত্যয় হৈ.) ধাতুৰ অৰ্থ অথবা অন্য কোনো বস্তুক বুঝায়। যথা, কৰা, খোৱা, লিখা, পঢ়া, কৰোঁতা, খাওঁতা, বিচনি, লবনি। সৰ্বনাম। যি অন্য কোনো শব্দৰ পৰিবৰ্ত্তে ব্যৱহাৰ হয়। যথা, যুক্ষ্মদ, অন
যদ, তদ প্রভৃতি। ইয়াৰে জাতিবাচক শব্দ বিশেষ্য ও গুণবাচক প্রায় বিশেষণ, কৃচিত বিশেষ্য, এবং ক্রিয়াবাচক আৰু সৰ্বনাম শব্দ প্রায় বিশেষ্য, বিশেষণ উভয় ৰূপে ব্যবহাৰ হয়। ইতি।
ইয়াত বাঝে কোনো মানুহৰ, বা স্থানাদিৰ নাম বুঝোয়া যি শব্দ, তাক বিশেষ সংজ্ঞা বোলে। সি সদার বিশেষ্য হৈ ব্যবহাৰ হয় ।
শব্দ সাধন।
শব্দৰ পিছত কৰ্ত্তাদি কাৰক বোধকাৰ্থে, ই-কে আদি কৰি সাত বিভক্তি হয়; এই বিভক্তিৰ নাম সীপ। যথা,
ই ক্, ৰে, লৈ, পৰা, ৰ্, ত্ ।
ক্রম যথা।
একবচন।
বচন।
প্রথমা, ই
দ্বিতীয়া, কৃ.
তৃতীয়া, ৰে,
চতুর্থী, লৈ,
পঞ্চমী, পৰা,
বহুবচনত বিভক্তিৰ অন্য ৰাপ ন হয়, কেবল যুগ্মদ, অম্মদ শব্দত বাঝে, অন্য শব্দৰ পিছত এক বাচনৰ বিভক্তিৰ পূৰ্ব হৈ সন্ত্ৰামাৰ্থত সকল, বিলাক, গুচ্ছার্থত বোৰ হঁত ইত্যাদি শব্দৰ যোগ হব ইতি।
সপ্তমী, ত্
সৰ্বনাম ভিন্ন অন্য শব্দৰ পিছত ই বিভক্তিৰ গুণ হয়। যথা, মানুহে কৰিলে, গৰুএ খালে, মানুহবিলাকে কৰিলে, গৰুবোৰে খালে ইত্যাদি।
২ ।
অবশান্ত শব্দৰ পিছত ই আৰু ৰে বিভক্তিএ স্বীয় ৰূপ পৰিত্যাগ ন কৰে। যথা, লতাই, লতাৰে, গাধই, গীধৰে, ইত্যাদি।
কৃ. লৈ পৰা ত্, বিভক্তি-এ নিমিত্তে আপন শব্দ ভিন্ন অন্য ব্যঞ্জনান্ত শব্দ অকাৰান্ত হয়। যথা, মানুহক দে,
ঘৰলৈ নে, ঘৰৰ পৰা, ঘৰত বহুবচনত মানুহবিলাকেৰে ইত্যাদি ।
৪ সূত্র।
ৰে বিভক্তি পৰসত্তা হলে, ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পৰবৰ্ণত একাৰ যোগ হয়। যথা, হাতেৰে ধৰ, কুঠাৰেৰে কাট,
ইত্যাদি।
৫ সূত্র।
অবৰ্ণ ভিন্ন অন্য স্বৰান্ত শব্দৰ পিছত, ৰে বিভক্তি-এ নিমিত্তে এ আগম হয়, বিকল্পে। যথা, কটাৰি এৰে, বা
কটাৰিৰে।
৬ সূত্র।
সকলো শব্দৰ পিছত পৰা বিভক্তিৰ পূৰ্ব হৈ, ব্যঞ্জন ৰ আগম হয়। যথা, হাবিৰ পৰা মানুহৰ পৰা ইত্যাদি ।
শব্দ ৰূপ।
ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰৰূপ ।
একবচন।
বহুবচন।
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
মানুহে,
মানুহক
মানুহেৰে,
মানুহলৈ,
মানুহৰ পৰা,
মানুহৰ,
মানুহত,
মানুহবিলাকে
মানুহবিলাকক
মানুহবিলাকেৰে,
মানুহবিলাকলৈ,
মানুহবিলাকৰ পৰা,
মানুহবিলাকৰ,
মানুহবিলাকত,
সপ্তমী
অবর্ণান্ত শব্দ ৰাপ ।
একবচন।
বহুবচন।
গাধই লতাই,
গাধবোৰে, লতাবোৰে,
গাধক, লতাক,
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
গাধৰে, লতাৰে,
গাধলৈ, লতালৈ,
গাধৰ পৰা, লতাৰ পৰা,
গাধবোৰক, লতাবোৰক
গাধবোৰেৰে, লতাবোৰেৰে
গাধবোৰলৈ, লতাবোৰলৈ,
গাধবোৰৰ পৰা, লতাবোৰৰ পৰা,
গাধৰ, লতাৰ,
গাধবোৰৰ, লতাবোৰৰ,
সপ্তমী
গাধত, লতাত,
গাৰবোৰত, লতাবোৰত ।
ইবর্ণান্তৰ শব্দ ৰাপ ।
একবচন।
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
হাতি,
হাতিক,
হাতিৰে, হাতিঘৰে,
হাতিলৈ,
হাতিৰ পৰা,
হাতিৰ
হাতিত,
বহুবচন।
হাতিবিলাকে হাতিবিলাকক
হাতিবিলাকেৰে,
হাতিবিলাকলৈ,
হাতিবিলাকৰ পৰা,
হাতিবিলাকৰ
হাতিবিলাকত,
সপ্তমী
উবৰ্ণান্ত শব্দ ৰূপ ।
একবচন।
বহুবচন।
গৰুএ,
প্রথমা
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
গৰুক,
গৰুৰে, গৰুত্ৰৰে,
গৰুলৈ,
গৰুবোৰে,
গৰুবোৰক,
গৰুবোৰেৰে,
গৰুবোৰলৈ,
গৰুবোৰৰ পৰা,
গৰুৰ পৰা,
গৰুৰ,
সপ্তমী
গৰুবোৰৰ,
গৰুবোৰত,
গৰুত,
ঐকাৰান্ত শব্দ ৰাপ ।
একবচন।
বহুবচন।
প্রথমা
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
গগৈক
গগৈৰে,গগৈএৰে,
গগৈলৈ,
গগৈৰ পৰা,
গগৈৰ
গগৈত,
গগৈইতে,
গগৈহঁতক,
গগৈহঁতেৰে,
গগৈহঁতলৈ,
গগৈহঁতৰ পৰা,
গগৈহঁতৰ,
গগৈহঁতত,
সপ্তমী
ওকাৰান্ত শব্দ ৰাপ ।
একবচন।
বহুবচন।
দ্বিতীয়া
বলো এ,
বলোক,
বলোইতে,
বলোহঁতক,
চতুর্থী
পঞ্চমী
বলোৰে, বলোএৰে, বলোএৰে,
বলোলৈ,
বলোৰ পৰা,
বলোহঁতেৰে,
বলোহঁতলৈ,
বলোহঁতৰ পৰা,
বলোহঁতৰ,
বলোহঁতত,
বলোৰ,
সপ্তমী
বলোত,
ঔকাৰান্ত শব্দ ৰাপ।
একবচন।
বহুবচন।
প্রথমা
কপৌত্র,
কপৌবিলাকে,
দ্বিতীয়া
কপৌক, তৃতীয়া কপৌএৰে,
কপৌবিলাকক
কপৌবিলাকেৰে,
চতুর্থী
কপোলৈ,
কপৌবিলাকলৈ,
একবচন।
বহুবচন।
পঞ্চমী
কপৌৰ পৰা,
কপৌবিলাকৰ পৰা,
ষষ্ঠী সপ্তমী কপৌঁত,
কপৌৰ,
কপৌবিলাকৰ,
কপৌবিলাকত,
ঋবর্ণান্ত শব্দ ইকাৰান্ত শব্দৰ তুল্য। ৯কাৰান্ত শব্দ ভাষাত নাই, হলেও সেই ৰূপেই হব। একাৰান্ত শব্দও ভাষাত নাই, এই কাৰণ লিখা ন হল। অনুস্বাৰান্ত শব্দ সকলো বিভক্তিত ঈকাৰান্ত হয়। যথা, চকল চকলঙ্গত
চকলঙ্গলৈ ইত্যাদি।
৭ সূত্র।
গমন, শয়ন, বিদ্যমানাদি অৰ্থাত সকলো শব্দৰ পিছত ই বিভক্তি লোপ হয়। যথা, ৰামকৃষ্ণ গৈছে, হলীৰাম আছে, দেৱদত্ত শুইছে, বিষ্ণু মিত্র হয়।
৮ সূত্র।
অকল শব্দৰ পিছত ই বিভক্তিৰ ঠাইত ঐ হয়। যথা, অকলৈ কৰিলোঁ ।
১ সূত্র।
দেখা, শুনা, কৰা, খোয়া, মতা, বন্ধা, অনা, ধৰা ইত্যাদ্যর্থক ধাতুৰ প্ৰয়োগত দেৱতা আৰু মানুহৰ নাম বুঝোয়া শব্দত বাঝে আন শব্দৰ পিছত ক্ বিভক্তি লোপ হয়। যথা, কথা শুন, কাম কৰ, ভাত খা, মানুহ মাত, চৰাই ধৰ, বস্তু আন ইত্যাদি।
১০ সূত্র।
দিন শব্দৰ পিছত কদাচিত ত্ বিভক্তিত আ হয়; আজি, কালি, পশুই এনে কথাৰ পিছত ত বিভক্তি লোপ হয়। যথা, অমুক দিনা আহিলোঁ, আজি খালোঁ, কালি কৰিলোঁ, ৰাতি গুলোঁ।
১১ সুত্র।
আগত সমূহ বুঝোয়া কথা থাকিলে, শব্দৰ বহুবচন নহয়। যথা, সকলো লোকে, সকলো লোকবিলাকে
এনে নহয়।
সংখ্যাবাচক শব্দ সদায় বিশেষণ ৰূপে ব্যবহার হয়, এই কাৰণ ভাৰ বহুবচন ন হয়। যথা, দুই, তি পৰা। দুইবোৰ এনে নহয়। কিন্তু দুটা মানুহলৈ, তিনটা হাতিৰ পৰা, এনে হলে হয়।
১৩ সূত্র।
সংখ্যাবাচক শব্দ আগত থকা শব্দৰ বহুবচন ন হয়। যথা, দহোটা মানুহ, একুৰি গৰু গৰুবোৰ এনে নহয়।
১৪ সূত্র।
সম্বোধন অর্থাত মতা অৰ্থাত শব্দৰ আগত হে, হেৰা, গুচ্ছার্থত হেব, ঐ, অ ইত্যাদি কথাৰ প্রয়োগ হয়। সম্বোধনত সদায় প্রথমা হয়, আৰু বিভক্তি লোপ হয়। যথা, হে জগদীশ্বৰ, হেৰা দেও, হেৰ মানুহটো
ইত্যাদি।
১৫ সূত্র।
সম্বোধনত সংস্কৃত শব্দৰ ইকাৰ আৰু উকাৰৰ গুণ হয়। টকাৰ হ্ৰস্থ হয়, আকাৰত একাৰ হয়। ঋকাৰত অঃ হয়। যথা, হে হৰে। হে প্রভো। হে সুন্দৰি। হে কন্যা।
সৰ্বনামশব্দ ।
যি শব্দ অন্য কোনো শব্দৰ সলনি ব্যবহাৰ হয়, তাকে সর্বনাম বোলে। যথা, মানুহৰ জ্ঞান আছে, এই কাৰণ সিহঁতে ঈশ্বৰক জানিব পাৰে। সেই সৰ্বনামেই দুই প্ৰকাৰ সংখ্যাবাচক আৰু ব্যক্তিবাচক।
সংখ্যাবাচক।
যিবিলাকে সংখ্যা বোধ কৰায়, তাকে সংখ্যাবাচক সর্বনাম বোলে। যথা, এক, দুই, তিনি । তদ্ধিত প্রত্যরান্ত,
দ্বিতীয়, তৃতীয় প্রভৃতি।
ব্যক্তিবাচক
। যি কোনো এটা মানুহ, নাইবা বস্তুৰ নামৰ পৰিবৰ্ত্তে ব্যবহাৰ হয়, তাকে ব্যক্তিবাচক সর্বনাম বোলা হয়। যথা, যুগ্মদ, অস্মদ, যদ, তদ, এতদ, কিম, আপন।
১৬ সূত্র।
যুগ্মদ, অস্মদ, যদ, তদ, এতন, কিম, এই ছয় শব্দৰ ঠাইত ই বিভক্তিএ নিমিত্তে ক্রমে তই, মই, বি, সি, ই কোন এই ৰাগ আদেশ হয়।
১৭ সুত্র।
অন্য বিভক্তিএ নিমিত্তে তো, মো, বা, তা, ইয়া, কা, এই ৰাগ হয়।
১৮ সূত্র।
সমার্থত অম্মদ শব্দৰ ঠাইত ই বিভক্তিএ নিমিত্তে ভূমি, অন্য বিভক্তিএ নিমিত্তে তোমা, এই প্ৰকাৰ হয়।
১১ সূত্র।
সকলো বিভক্তিত সন্ত্রমার্থত তা আৰু এতদ শব্দৰ ঠাইত তেওঁ, এওঁ, এই ৰাপ হয়।
কোনো ভিন্ন অন্য পদৰ পিছত এক বচনৰ ই বিভক্তি লোপ হয়। আৰু কোন শব্দৰ পিছত গুণ হয়।
২১ সূত্র।
অস্মদ শব্দৰ প্ৰথমাৰ বহুবচনত আমি অন্যত আমা এই ৰাপ হয়।
২২ সূত্র।
সম্ভ্ৰমাৰ্থত অস্মদ শব্দৰ বহুবচনৰ সকলো বিভক্তিত তোমালোক বা তোমালোক, গুচ্ছার্থত তহঁত এনে হয়।
২৩ সূত্র।
যদ আদি শব্দৰ বহুবচনত একবচনৰ তুল্য ৰূপহৈ হঁত আদি শব্দৰ যোগ হব।
ক্ৰম যথা,
ই বিভক্তি।
শব্দ
অন্য বিভক্তি
সমার্থ
গুচ্ছার্থ
তোমা
তো
অস্ত্রদ
সমার্থ
তুমি
মই
যি
তেওঁ
গুচ্ছার্থ
তই
মই
মো
মো
यम
যা
যা
তেওঁ
তদ
তা
ই
এতদ
কিম
ইয়া
কা
কোন
কোন
শব্দ ৰূপ ।
যম্মদ শব্দ ৰূপ সম্ৰামাৰ্থত।
একবচন।
বহুবচন।
তোমালোকে
প্রথমা
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী পঞ্চমী
সপ্তমী
তুমি
তোমাক,
তোমাৰে,
তোমালৈ,
তোমালোকে, বা
তোমালোকক
তোমালোকেৰে
তোমালোকলৈ
তোমালোকৰ পৰা
তোমাৰ পৰা,
তোমাৰ,
তোমালোকৰ
তোমালোকত
তোমাত,
ওচ্ছার্থত।
একবচন।
বহুবচন।
প্রথমা
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
সপ্তমী
তই
তোক,
ভোৰে,
তোলৈ,
তোৰ পৰা,
তহঁতে
তহঁতক
তহঁতেৰে
তহঁতলৈ
তহঁতৰ পৰা
তহঁতৰ
তহঁতত
তোৰ,
তোত,
অম্মদ শব্দৰপ উভয়াৰ্থত।
একবচন।
বহুবচন।
মই
আমি
আমাক
প্রথমা
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
মোক,
মোৰে,
মোলৈ,
আমাৰে আমালৈ
মোৰ পৰা,
আমাৰ পৰা
মোৰ,
আমাৰ
সপ্তমী
মোত,
আমাত
যদ শব্দৰৰূপ উভয়াৰ্থত।
একবচন।
প্রথম
যি
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
সপ্তমী
যাক,
যাবে,
যালৈ,
যাৰ পৰা,
যাৰ,
বহুবচন। যিবোৰে, বা যিবিলাকে
যিবোৰক
যিবোৰেৰে
যিবোৰলৈ
যিবোৰৰ পৰা
যিবোৰৰ
যিবোৰত
যাত,
তদ শব্দৰৰূপ সম্ভ্ৰমাৰ্থত ।
একবচন।
প্রথমা
তেওঁ,
দ্বিতীয়া তেওঁক,
তৃতীরা তেওঁৰে,
ভাইড এনেকৈ ফোলো খেলে।
বহুবচন।
তেওঁবিলাকে
তেওঁবিলাকক
তেওঁবিলাকেৰে
তেওঁলৈ,
তেওঁৰ
সপ্তমী
তেওঁত,
ভদ শব্দবাগ গুচ্ছার্থ ।
তেওঁবিলাকৰ পৰা
তেওঁবিলাকৰ
তেওঁবিলাকত
একবচন।
তাক,
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী পঞ্চমী
তাৰে,
তালৈ,
তাৰ পৰা,
বহুবচন।
সিহঁতে বা সিবিলাকে
সিহঁতক
সিহঁতেৰে
সিহঁতলৈ সিহঁতৰ পৰা
সিহঁতৰ
সিহঁতত
তাৰ,
তাত,
সপ্তমী
এতদ শব্দৰৰূপ সম্ভ্ৰমাৰ্থত।
একবচন।
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থ
পঞ্চমী
সপ্তমী
এওঁক,
এওঁৰে,
এওঁলৈ,
এওঁ ৰ পৰা
এওঁৰ,
বহুবচন।
এওঁবিলাকে
এওঁবিলাকক
এওঁবিলাকেৰে এওঁবিলাকলৈ
এওঁবিলাকৰ পৰা
এওঁবিলাকৰ
এওঁবিলাকত
ওচ্ছাৰ্থত।
একবচন।
দ্বিতীয়া
পঞ্চমী
ইয়াক,
ইয়াৰে,
ইয়ালৈ,
এওঁৰ পৰা,
এওঁৰ,
এওঁত,
বহুবচন।
ইহঁতে, ইবিলাকে
ইহঁতক
ইহঁতেৰে
ইহঁতলৈ
এওঁবিলাকৰ পৰা
এওঁবিলাকৰ
এওঁবিলাকত
সপ্তমী
ওচ্ছার্থত।
একবচন।
বচন।
ইহঁতে, ইথিলাকে
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
ইরাক,
ইয়াৰে,
ইয়ালৈ,
ইয়াৰ পৰা ইয়াৰ
ইয়াত,
ইহঁতেৰে
ইহঁতৰ পৰা
ইহঁতৰ পৰা
ইহঁতৰ
ইহঁতত
"
সপ্তমী
কিমশব্দৰাপ উভয়াৰ্থত।
একবচন।
বহুবচন।
কোনে,
কোনবোৰে বা বিলাকে
দ্বিতীয়া কাক,
কোনবোৰক
তৃতীয়া
কাৰে,
কোনবোৰেৰে
চতুর্থী পঞ্চমী
কালৈ,
কোনবোৰলৈ
কাৰ পৰা,
কোনবোৰৰ পৰা
ষষ্ঠী
কাৰ,
কোনবোৰৰ
সপ্তমী কাত,
কোনবোৰত
২৫ সূত্র।
স্ত্রী লিঙ্গত গুচ্ছার্থত তদ, এতদ শব্দৰ ঠাইত তাই, এই এই ৰাগ আদেশ হয়; এক বচনৰ ই বিভক্তি লোপ হয়।
"
ৰূপ যথা ।
এতন শব্দ।
একবচন।
श्रथमा
দ্বিতীয়া
তৃতীয়া
চতুর্থী
পঞ্চমী
এই
এইক,
এইৰো,
এইলৈ,
এইৰ পৰা,
এইৰ
বহুবচন।
এইহঁতে
এইহঁতক
এইহঁতেৰে
এইহঁতলৈ
এইহঁতৰ পৰা
এইহঁতৰ এইহঁতত
সপ্তমী
এইত,
তম শব্দবাগ ।
তাই,
দ্বিতীয়া
তাইক
তৃতীয়া
তাইৰে
চতুর্থী
তাইলৈ,
পঞ্চমী
তাইৰ পৰা,
তাইৰ
সপ্তমী
তাইত,
২৬ সূত্র
ই বিভক্তি-এ নিমিত্তে আপোন শব্দৰ পৰ ওকাৰত উকাৰ হয়। যথা, আপুনিও
২৭ সূত্র। অন্য বিভক্তিএ নিমিত্তে আপোনা এই ৰূপ হয় যথা আপোনালৈ।
ভাইহঁতক
ভটি তেৰে
ভাইহঁতলৈ
তাইহঁতৰ পৰা
তাইহঁতৰ
ভাইহঁতত
আপোন শপৰূপ ।
একবচন।
বহুবচন।
প্রথমা
আপুনি,
আপোনা সকলে, বা বিলাকে
দ্বিতীয়া আপোনাক,
আপোনা সকলক
তৃতীয়া
আগে নাৰে,
আপোনা সকলেৰে
চতুর্থী
আপোনালৈ,
আপোনা সকললৈ
পঞ্চমী
আপোনাৰ পৰা,
আপোনা সকললৈ
আপোনাৰ,
আপোনা সকলৰ
সপ্তমী
আপোনাভ,
আপোনা সকল
বিশেষণ সর্বনাম।
স্থানাদি বুঝাবৰ নিমিত্তে, নাইবা অন্য শব্দে সৈতে বিশেষণ ৰূপে যোগ হলে, সৰ্বনাম শব্দৰ অনা ৰাপ হয়। তেতিয়া তাহঁতক বিশেষণ সর্বনাম বোলা যায়।
একবচনত ই বিভক্তিএ নিমিত্তে বহুবচনৰ সকলো বিভক্তিত কিম, এতদ, তদ. আৰু যদ, শব্দৰ ঠাইত ক্রমে কি, এই, সেই, যেই, এই ৰূপ আদেশ হয়। এবং একবচনত সিহঁত সদায় অন্য এটা শব্দৰ পূৰ্ববৰ্ত্তী হৈ থাকে। বহুবচনত হলে, অকলৈও থাকে। যথা, কি কাৰণ, এইহেতু, সেই পুথিএ, সেই সকল, এই বিলাক, ইত্যাদি, সেইবিলাক বস্তু, ইত্যাদি।
১। কদাচিত একবচনতো অকলৈ থাকে। যথা, সেইএ খালে, অর্থাত সেই মানুহে খালে।
২। বহুবচনান্ত শব্দে সৈতে যোগ হলে, একবচনান্ত হয়। এক বচনান্ত শব্দে সৈতে যোগ হলে, বহুবচনান্ত হয়। যথা, সেই মানুহবিলাকে, এই লোক সকলে, সেই সকল লোকে, এইবিলাক মানুহে ইত্যাদি।
যদ ও কিম শব্দৰ ঠাইত যিহ, কিহ হয়। একবচনত। যথা, কিহে, কিহক, যিহলৈ, যিহৰ পৰা, ইত্যাদি।
৩০ সূত্র।
স্থান বুঝাবৰ নিমিত্তে কিম, যা, তদ, এতদ, শব্দৰ ঠাইত ক, য, ত, ইয়া, এই প্ৰকাৰ হয়, একবচনত তৃতীয়াদি বিভক্তিএ নিমিত্তে। যথা, কোন স্থানেৰে এই অৰ্থত কৰে, কোন স্থানলৈ, কলৈ, যি স্থানৰ, ঘৰ, সেই স্থানৰ পৰা, ভ পৰা, সেই স্থানত, তত্ ইত্যাদি।
৩১ সূত্র।
সহ শব্দৰ যোগত তই, মই ইত্যাদি পদ তইএ, মইএ, বা তয়ে, ময়ে, এনে হয়, যথা, তইএ সৈতে মইএ সৈতে, সিএ সৈতে ইত্যাদি।
৩২ সূত্র ।
কিম, যদ, তদ, এতদ শব্দৰ ঠাইত প্ৰকাৰাৰ্থত কেনে, যেনে তেনে, এনে, এই বাপ আদেশ হয়। যথা, কি প্ৰকাৰ, এই অৰ্থত কেনে, যিপ্ৰকাৰ, এই অৰ্থত যেনে, সেই প্ৰকাৰ, এই অৰ্থত তেনে।
৩৩ সূত্র।
কিয় ও তদ শব্দৰ পিছত কাল বুঝাবলৈ কাহানি, তাহানি, এই ৰূপ হয়। যথা, কোন দিনা, এই অৰ্থত, কাহানি আহিলা, কাহানিৰ পৰা ইত্যাদি।
৩৪ সূত্র।
কিম, যত, তদ, এতদ শব্দৰ ঠাইত ক্ৰমে কেতিয়া, যেতিয়া, তেতিয়া, এতিৱা, এই ৰাগ হয়. কাল বাচ্যত। যথা, কোন কালত, এই অৰ্থত কেতিয়া, যি কালত এই অৰ্থত যেতিয়া, সেই কালৰ পৰা, এই অৰ্থত তেতিয়াৰ পৰা ইত্যাদি ।
৩৫ সূত্র।
কিম শব্দৰ ঠাইত, কিয় হয়; কাৰণ সোধা, অৰ্থত যথা, কি কাৰণ, এই অৰ্থত কিয়।
৩৬ সূত্র।
আপোন আৰু আদৰণীয় ব্যক্তিৰ এক মাত্ৰতো বহুবচন হয়। যথা, মোৰ ঘৰ, এই অৰ্থত আমাৰ ঘৰ, আপোনা সকলৰ বাৰী।
অথ উপসর্গ ।
উপসর্গ, যি ধাতু অথবা বিশেষণ পদৰ পূৰ্বত থাকি, তাৰ অৰ্থৰ বিচিত্ৰতা কৰে, তাৰ সংখ্যা এক বিংশতি। প্ৰ, পৰা, অপ, সং, নি, অব, অনু, নিৰ, দূৰ, বি, অধি, সু, উত্, পৰি, প্ৰতি, অভি, অপি, অভি, উপ, আ।
ইতি ২১।
উপসর্গ ঘটিত শব্দ।
সংস্থান, অনুষ্ঠান, বিশেষ, উৎপাত, নিনাদ, নির্ণয়, অধিকাৰ, পৰিষ্কাৰ, প্ৰতিজ্ঞা, সুস্থ, দুর্ভাগ্য, অবস্থা,
ইতিহাস, অপবাদ, অভিমান, অতিক্রম, অপিধান, আভান, অতিসুন্দৰ। কেতিয়াবা দুই তিনি উপসর্গো এক পদৰ পূৰ্ববৰ্ত্তী হয়। যথা, সমভিব্যাহাৰ।
অথ অব্যয় শব্দ ।
যিবিলাক শব্দ কোনো বিভক্তিএ সৈতে যোগ নহয়, আৰু যাৰ লিঙ্গ সংখ্যাও নাই, সদায় কেবল স্বৰূপ মাত্র থাকে, সেইবিলাককে অব্যয় শব্দ বোলা যায় ।
সেই অব্যয় শব্দেই যোজক, পার্থক্য সূচক, সন্দেহ সূচক, হেতু বোধক, আক্ষেপ সূচক ৰূপে বিভিন্ন হয়।
ত্ৰত যোজক।
যোজক, অর্থাত যি বাক্যক্তৰ্গত হৈ পদ সকলৰ পৰম্পৰ সমন্ধৰ তুল্যত্ব বোধ কৰায়। যথা, এবং, ও, আৰু,
যথা, তথা, যে, যেন, তেহে, সহ, সৈতে, তেন্তে ইত্যাদি।
উদাহৰণ। তুমি আৰু তেওঁ বুদ্ধিমান, এবং পণ্ডিত ইত্যাদি।
পার্থক্য সূচক।
পার্থক্য সূচক, অথস্থাত যি পদান্তৰ্গত হৈ অৰ্থৰ সঙ্কোচ, কিম্বা বিভিন্ন বুঝায়। যথা, কিম্বা, অথবা, বা, নতুবা, নাইবা, নানা। উদাহৰণ। সিএই, কিম্বা, মই এই যাম, নাইবা মানুহ পঠাম ।
সন্দেহ সূচক।
সন্দেহ সূচক, অর্থাত যি বাক্যগত হৈ, তাৰ অৰ্থৰ সংশয় বোধ কৰায়। যথা, যদি, যদ্যপি, কদাচিত, কচ্ছিত,
কিন্তু, বৰং উদাহৰণ। যদি তুমি গলা হেঁতেন, তেন্তে এনে ন হলহেঁতেন। মূৰ্খ হোয়াতকৈ, বৰং মৰাই ভাল। মই বুলিলোঁ, কিন্তু তেওঁহে ন বুলিব ।
হেতুবোধক।
হেতুবোধক, অর্থাত্ যি স্ব সমন্ধীয় বাক্যৰ কোনো কাৰণ, বা বিশেষ কোনো বিষয় নিৰ্দ্দেশ কৰে। যথা, কাৰণ, বা বিশেষ কোনো বিষয় নিৰ্দ্দেশ কৰে। যথা, ইতি, কাৰণ, তন্নিমিত্তে, যিহেও, অতএব, কিয়নো, তদপি, তথাপি, তত্রাপি, তেও, সেই হেতু, এইকাৰণ, ইত্যাদি। উদাহৰণ। মই তেওঁক সদুপদেশ দিলোঁ, কাৰণ তেওঁ মোৰ বন্ধু; সেই নিমিত্তে তেওঁও মোৰ প্ৰতি কৃতজ্ঞ হল ।
এতএব আমি তেওঁক প্ৰসংশা কৰিব লাগে ইত্যাদি।
আক্ষেপ সূচক।
আক্ষেপ সূচক, অর্থাত যি বাক্যৰ মধ্যত থাকি মনৰ কোনো দুঃখ বেজাৰ, নাইবা আশ্চৰ্য্য ভাব আদিকে প্ৰকাশ কৰে। যথা, আহা! হায় ২ । উ। আঃ! ইঃ ! ঔ আই! ছিঃ ছিছি ইত্যাদি। উদাহৰণ। হায় ২ ! ঈশ্বৰে এনে দশা কৰিলে। আহা! কি আশ্চর্য্য ইত্যাদি।
অনুকাৰ শব্দ।
অনুকাৰ শব্দ, অর্থাত কোনো পশু পক্ষ্যাদিৰ স্বৰ, অথবা বাদ্যযন্ত্রোচ্ছতি ধ্বনি, নাইবা কোনো স্থানত আঘাতাদি জনিত শব্দক যেতিয়া মানুহে মুখেৰে তুলা ৰূপে উক্ত কৰে, তাকে অনুকাৰ শব্দ বোলে। যথা, হৰ ২, খল ২, গিৰ ২, মট ২, এট ২, টংটং, কাকা ইত্যাদি।
অনুৰাগ শব্দ।
যি শব্দক কোনো বস্তুৰ আকৃতি বা পৰিমাণ বুঝাবৰ নিমিত্তে আন এটা শব্দৰ পাচত ব্যবহাৰ কৰা যায়,
তাকে অনুৰাপ শব্দ বোলা যায়। অনুৰাপ শব্দ পৃথক বাগে নে থাকি, আন এটা শব্দে সৈতে যোগ হৈ সিএ সৈতে এটা শব্দ হয়। আৰু এই শব্দ ইকাৰান্ত হলে, বস্তুক প্রিয়, সৰু বা প্রশস্ত বুঝায়। যথা, টো, টি, খান, মনি, গছ গচ্ছি ডাল, ডালি, গান, গালি ইত্যাদি।
উদাহৰণ। মহটো, হাতিটো শিকিটি, বন্ধুটি, চোরালীটি, খালখান, কাপৰখানি ইত্যাদি। ই সৰ্বনাম আৰু সংখ্যা বাচক শব্দে সৈতেও যোগ হয়। যথা এটা; দুটা; এই খান, সি গাল ইত্যাদি। তড়িত প্ৰকৰণ চোয়া।
উপশব্দ।
যি শব্দক কোনো এক বস্তুৰ তুল্য কোনো বস্তু বুঝাবৰ নিমিত্তে ব্যবহাৰ কৰা যায়, তাকে উপপদ বোলা যায়। ই যি শব্দৰ পিছত ব্যবহাৰ হয়, তাৰে সৈতে এক কাৰক হয়। মাছ টাছ, ভাত চাত, গছ উছ, বন চন ইত্যাদি। সামান্য কথোপকথনত ক্ৰিয়াৰ পিছতো উপক্রিয়া ব্যবহাৰ হয়। যথা, খাই চাই, কৰি চৰি ইত্যাদি।
অথ লিঙ্গ কখন।
শব্দৰ তিনি লিঙ্গ আছে, স্ত্রীলিঙ্গ, পুল্লিগ, ক্লীবলিঙ্গ ।
পুল্লিঙ্গ, অৰ্থাত য়ি শব্দৰ পুৰুষত্ব বুঝায়; যথা. সিংহ, মানুহ, গৰু, ব্যাঘ্ৰ ইত্যাদি। স্ত্রীলিঙ্গ, যি স্ত্রীত্ব বুঝায়। যথা, সিংহী, সিংহিনী, ব্যাঘ্রী, বাঘিনী। ক্লীব লিঙ্গ তাকে বোলে যি স্ত্রীলিঙ্গ, পুল্লিঙ্গৰ বাঝ, যথা, শাস্ত্র, বস্ত্র, পত্র ইত্যাদি ।
জাতি বাচক শব্দে স্ত্রী পুৰুষত্বক বিশেষকৈ নকৈ, কেবল জাতি মাত্রক কৈ থাকিলে, শব্দ পুল্লিঙ্গ হব। যথা,
যি মানু: ৰে, সি জাবন আশা ত্যাগ কৰোক গৰুএ ঘাঁহ খায়। ইয়াত গৰু, মানুহ শব্দে কি স্ত্রী, কি পুৰুষ, সকলোকে বুঝাইছে, তেওঁ সিহঁত পুল্লিগ হল। কাৰণ তিৰোতা মতা বিশেষকৈ নকৈ, কেবল মানুহ গৰুৰ জাতি মাত্ৰক কোয়া অর্থ হল।
অসমীয়া ভাষাৰ লগত সংস্কৃত শব্দ প্রচলিত থকা হেতু, প্রথমতঃ সংস্কৃত ভাষাৰ স্ত্ৰীত্ব নিৰ্দেশ কৰা গল । আকাৰান্ত, অথবা ঈকাৰান্ত সংস্কৃত শব্দ প্ৰায় স্ত্রী লিঙ্গ। যথা, বিদ্যা, দেবী, লতা, বীণা, নিশা, লজ্জা, নদী । আন, অথবা অস, ভাগান্ত যিবিলাক শব্দ আকাৰান্ত হয়, সিহঁত হলে, পুল্লিঙ্গ। যথা, ৰাজা, বেধা। এক স্বৰাপ্ত ঈ, কিম্বা উকাৰান্ত শব্দ স্ত্রী লিঙ্গ, যথা, ভীনা।
স্ত্ৰীৰ নাম বুঝোয়া কোনো শব্দৰ অন্য লিঙ্গ হলেও অসমীয়া ভাষাত তাৰ নিমিত্তে ব্যবহাৰ হোৱা সৰ্বনাম
শব্দৰ স্ত্রী লিঙ্গ হব।
জাতি বাচক ও গুণ বাচক শব্দৰ পিছত স্ত্ৰীত্ব বোধকার্থে ঈ হয়। যথা, ব্রাহ্মণী, শুদ্র, শুদ্রী: ব্যাঘ্র, বাপ্পী, ময়ূৰ, ময়ূৰী, সিংহ, সিংহী; দায়ন, দায়িনী, সুন্দৰ সুন্দৰী: নদ, নদী, ভগৱন্ত, ভগৱতী।
২ সূত্র।
ব্ৰহ্মা, ৰুদ্ৰ, শত্রু, মৃড়, ইন্দ্ৰ, বণ্টন ইত্যাদি শব্দৰ পিছত আনী হয়। যথা, ব্ৰহ্মা ব্ৰহ্মানী, দ্ৰ, প্ৰানী, শত্রু
শত্রুানী, ইত্যাদি।
৩ সূত্র।
আচাৰ্য্য, মাওলাদি শব্দৰ পিছত ঈ আৰু আনী হয়। যথা, আচাৰ্য্যানী, আচার্য্যী: মাওলানী, মাতলী: শুদ্রানী,
শুয়ী।
৪ সূত্র।
অজাদি অকাৰান্ত শব্দবিলাক, স্ত্রীলিঙ্গ বোধকার্থে আকাৰান্ত হয়। আৰু অক ভাগ অন্তত থকা শব্দবিলাকৰ, কৰ পূৰ্বৱৰ্ত্তী অক্ষত ই যোগ হয়। যথা, অজ, অজা, ভদ্র, ভদ্রা, উত্তম, উত্তমা; নায়ক, নায়িকা, দায়ক, দায়িকা, বালক, বালিকা। কোমল, কোমলা; সর্ব, সর্বা। সব্বানীও হব।
কিছুমান শব্দ নিত্য স্ত্রী লিঙ্গ, অৰ্থাত সিহঁতৰ অন্য লিঙ্গ নাই, সদায় স্ত্রীত্ব মাত্রক কয়। যথা, গঙ্গা, যমুনা,
ভাৰ্য্যা, কন্যা, লতা। বুদ্ধি, মতি, স্ত্রী, লক্ষ্মী, হ্রী, জনতা, শক্তি হানি ইত্যাদি। কিছুমান শব্দ নিতা পুল্লিঙ্গ; অৰ্থাত সিহঁতৰ অন্য লিঙ্গ নাই। যথা, পুৰুষ স্বামী, ব্ৰহ্মপুত্ৰ, বৰ উত্যাদি।
কিছুমান শব্দ নিত্য ক্লীব লিঙ্গ। মানস অর্থাত মন, কুল, দ্বাৰ, খনিএ।
কিছুমান শব্দৰ স্ত্ৰী, এবং পুং উভয় লিঙ্গ। বর্ণক, ষষ্ঠী, সাটা। কিছুমান শব্দ পুল্লিঙ্গ এবং ক্লীব লিঙ্গ। যথা, গৃহ, ধৰ্ম্ম, দিবস।
কিছুমান শব্দ স্ত্রী, পুং এবং ক্লীব, এই তিনিও লিঙ্গ। যথা, পাত্র, পথ, দাড়িম্ব। অসমীয়া ভাষাৰ স্ত্ৰীত্ব কথন।
৫ সূত্র।
কলিতা আদি আকাৰান্ত শব্দৰ পিছত স্ত্রী লিঙ্গত নী হয়। যথা, কলিতা, কলিতানী, মৰিয়া, মৰিয়ানী, গৰিয়া, গৰিয়ানী, বৰিয়া, বৰিয়ানী।
৬ সুত্র।
বিৰলাদি ব্যঞ্জনাস্ত শব্দত বাঝে অন্য ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পিছত অনী হয়। যথা, কেওট, কেওটনী, বঙ্গাল, বঙ্গ লিনী, কুমাৰ, কুমানী, নাপিত, নাপিতনী, মৰাণ, মৰাণনী, মান, মাননী ইত্যাদি।
৭ ।
নাতি প্রভৃতি ইকাৰান্ত শব্দৰ পিছত নী আৰু গোহাঁই আদি শব্দৰ পিছত অনী হয়, আৰু ইকাৰাদি স্বৰ অন্তত থকা আখৰৰ পিছত আৰ ঠাইত য় হয়। নাতি, নাতিনী, হাৰি, হাৰিনী, গোহাঁই, গোহায়নী ঘৰগিৰিয়নী, ভৰালী, ভৰালিয়নী।
উকাৰাদি স্বৰ অন্তত থকা শব্দৰ পিচত য়নী হয়। বন্ধু, বন্ধুয়নী, হিন্দু, হিন্দুয়ানী, গগৈ, গগৈৱলী, বাঢ়ৈ,
বাঢ়ৈয়নী।
১ সূত্র।
বাঘ আদি শব্দৰ পিছত নী হয়, নী হলে অন্ত্যাক্ষৰত ই যোগ হয়। যথা, বাঘ, ৰাখিনী, সিংহ, সিी,
হাঁহিনী ইত্যাদি।
১০ সূত্র।
গোসাঁই শব্দৰ পিছত নী হলে, অন্ত্য ই লোপ হয়। যথা, গোসাঁই, গোসাঁনী। মিতা শব্দৰ পিছত নী হলে, তাৰ আকাৰত ইকাৰ হয়। মিতা, মিতিনী।
১১ সূত্র।
বিৰাল শব্দৰ পিছত ঈ হয়, ইএ নিমিত্তে ৰাৰ আকাৰ হ্ৰস্ব (অকাৰ) হয় বিকল্পে। যথা, বিৰাল, বিৰালী,
বিৰলী।
১২ সূত্র।
ঘোঁৰা আদি শব্দৰ পিছত ঈ আৰু অনী হয়, ঈ হলে ঘোঁৰা শব্দৰ আকাৰ লোপ হয়, অনী হলে আকাৰত উকাৰ হয়, আৰু অনীৰ অ লোপ হয়. উভয় প্রত্যয়ে নিমিত্তে ওকাৰ উকাৰ হয়। ঘোঁৰা, ঘুৰি, ঘুলী, শিয়াল, শিয়ালনী, শিয়ালী, কুকুৰী কুকুৰনী।
১৩ সূত্র।
কোছ আদি শব্দৰ পিছত নী হলে, প্রথম ওকাৰত আৰু অন্ত্য বৰ্ণৰ পিছত উ হয়, সেই অন্য বর্ণত অন্য স্বৰ থাকিলে লোপ হয়। যথা, কোছ, কুঁচুনী, চোৰ, চুৰুলী, ডোম, ডুমুনী, ধোবা, ধুধুনী, ধোবানীও কোনোএ বোলে।
ৰস্তু সূত্ৰ ।
খুড়া আদি শব্দৰ পিছত ঈ হলে, অন্ত্য স্বৰ লোপ হয়; খোৰা শব্দৰ ওকাৰত উকাৰ হয়। যথা, খুড়া, খুড়;
খোৰা, খুৰী, বুঢ়া, বুঢ়ী ইত্যাদি।
সজীব জাতিবাচক শব্দৰ স্ত্রীলিঙ্গ বোধকাৰ্থে “জনী” এই কথাৰ যোগ হয়। যথা মহজনী, গৰুজনী ইত্যাদি। ইয়াত বাঝে কোনো সূত্ৰেৰে সিদ্ধি নো হোয়া স্বভাবে স্ত্রী বুঝোয়া কিছুমান শব্দ আছে, তাক তলত লিখা
গ।
পুল্লিঙ্গ।
বলদ, বা গৰু,
বোপাই,
মোমাই,
স্ত্রীলিঙ্গ।
গাই
আই
মাই
भूनिए,
শহৰ,
ৰজা, বা কোঞ্চন,
ডেকা,
মতা,
ভাই
বোৱাৰী
তিৰোতা
শাহ
ডেকেী
মাইকী
জিয়ৰী
পো,
ককাই,
বাই
ছোয়ালী
লৰা,
গৃহস্থ, বা পৈ,
ককাই,
বৌ
ছাগলী
ছাগ,
অথ কাৰক প্ৰকৰণ ।
কৰ্ত্তা আদি সাতোটাকে কাৰক বোলে। যথা, কৰ্ত্তা, কৰ্ম্ম কৰণ, সম্প্ৰদান অপাদান, সম্বন্ধ, অধিকৰণ যি স্বয়ং; ক্ৰিয়া নিষ্পত্তি কৰে, তাকে কৰ্ত্তা বোলে, সেই কৰ্ত্তাত প্রথমা অর্থাত প্রথমান্ত পদবিলাকেই কৰ্ত্তা হয়। যথা, সূৰ্য্যে প্ৰকাশ কৰিছে, ঈশ্বৰে সৃষ্টি কৰিলে, ব্ৰাহ্মণে ভোজন কৰিব ইত্যাদি।
ইয়াত সূর্য আদিএ স্বয়ং প্রকাশ আদি ক্ৰিয়া কৰিলে, অতএব সেই সূৰ্য আদি এই কৰ্ত্তা হল।
২ কৰ্ম্মকাৰক।
কৰ্ত্তাৰ ক্ৰিয়াই সাক্ষাত, বা পৰম্পৰ ৰূপে যাক ব্যাগে তাকে কৰ্ম্ম বোলে। সেই কৰ্ম্মত দ্বিতীয়া অর্থাত দ্বিতীয়ান্ত পদবিলাকেই কৰ্ম্ম হয়। যথা, মই কাম কৰোঁ, ভাত খাওঁ, তাক মাতো ইত্যাদি।
ইয়াত “মই” কৰ্ত্তাৰ কৰোঁ প্ৰভৃতি ক্ৰিয়াৰ 'কাম' আদি ফল হল, এই নিমিত্তে সিহঁতেই কৰ্ম্ম হল। ১ খা আদি কিছুমান ধাতুৰ প্ৰেৰণী ক্ৰিয়াৰ প্ৰয়োগত কৰ্ম্ম পদ দুটা হয়, অর্থাত পূৰ্বে সাধাৰণী ক্ৰিয়াৰ যিটো কৰ্ত্তা থাকে, সিও কৰ্ম্ম হয়। যথা, মই তাক ভাত খুয়াল তেওঁক ঘৰ দেখালোঁ।
২. দানাদ্যৰ্থক ক্ৰিয়াৰ প্ৰয়োগ হলে, সম্প্রদান কাৰক সায় কৰ্ম্ম হয়। এতএব তাতো কৰ্ম্ম দুটা হয়। যথা, কৃষ্ণৰামে গোবিন্দৰামক ধন দিলে। অৰ্থাত গোবিন্দৰামলৈ দিলে।
যি কৰ্ত্তাৰ অধীন হৈ ক্রিয়া নিষ্পত্তি কৰে, অৰ্থাৎ কৰ্তাই যাৰ দ্বাৰা ক্ৰিয়া কৰে, তাকে কৰণ বোলে। সেই
কৰণত তৃতীয়া অর্থাত তৃতীরাপ্ত পদবিলাকেই করা হয়। যথা, হাতেৰে মাৰিলো, কুঠাৰেৰে কাটিলো ইত্যাদি। ইয়াত হাত আদিৰ দ্বাৰা ক্ৰিয়া কৰা অৰ্থ হল, এই কাৰণ সিহঁতেই কৰা হল ।
৪ ान কাক ।
যাৰ উদ্দেশ্যে ক্রিয়া করা যায়, তাকে সম্প্ৰদান কাক বোলে। সেই সম্প্ৰদানত চকু অর্থাৎ চতুৰ্যন্ত পদ সকলেই সম্প্রদান হয়। যথা, দেশলৈ গল, সূৰ্য্যলৈ চা, বামুনলৈ দে ইত্যাদি।
৫ অপাদন কাক ।
যাৰ পৰা কোনো বস্তুৰ আগমনাদি ক্রিয়া হয়, তাকে অপাদান কাৰক বোলে, সেই অপাদানত পঞ্চমী অর্থাৎ পঞ্চম্যন্ত পদবিলাকেই অপাদান হয়। যথা, গছৰ পৰা পৰিল, দেশৰ পৰা আহিল। ইয়াত গছ আদিৰ পৰা পতনাদি ক্রিয়া হল, অতএব সিহঁতেই অপাদান হল।
৬ সম্বন্ধ কৰক।
এক শব্দ আন এটা শব্দে সৈতে অন্বয় হৈ যিটো অন্যটোৰ অধিকাৰাদি অৰ্থ বুঝায় সেইটো এই সম্বন্ধ কাৰক হয়। সেই সম্বন্ধত বন্ধী অর্থাৎ বন্ধান্ত পদ সকলেই সম্বন্ধ কাৰক হয়। যথা মোৰ কাপৰ মানুহৰ ঘৰ।
ইয়াত মানুহেৰে ঘৰৰে অৱয় হৈ মানুহ ঘৰৰ অধিকাৰ হোৱা অৰ্থ হল, অতএব সেই এই সম্বন্ধ কাৰক হল। ৭ অধিকৰণ কাৰক।
যি আধাৰ ৰূপে কোনো বন্ধক ধাৰণ কৰে, (ধৰে) তাকে অধিকৰণ বোলে। সেই অধিকৰণত সপ্তমী
অর্থাত সপ্তম্যন্ত পদ সকলেই অধিকৰণ হয়। যথা, ঘৰত মানুহ থাকে, কঠত বহুা। ইয়াত ঘৰে মানুহক ধাৰণ কৰা অৰ্থহল, কাৰণ সেই এই অধিকৰণ হল। সেই অধিকৰণেই চাৰি প্ৰকাৰ। সমবায়, সংযোগী, বিষয়, ঔপচাৰিক।
১ সমবায়, যত কোনো বস্তুএ ব্যাপি থকা অর্থ হয়। যথা, ভিলত তেল থাকে।
২ সংযোগী যাৰ দ্ৰব্যাস্তৰেৰে যোগ হয়; কিন্তু তাক পৃথক কৰিব পাৰি। যথা, কঠত বহা, হাবিত থাকা, ঘৰত আছোঁ, তেওঁৰ লগত যা। ইত্যাদি।
৩ বিষয়, যাক আশ্ৰয়কৰি ক্ৰিয়া কৰা যায়। যথা, ঈশ্বৰত ভক্তি কৰা।
৪ ঔপচাৰিক যি প্ৰকীৰ্ত্তত অধিকৰণ ন হলেও যাক অধিকৰণ কৰা যায়। যথা, বৰষুণত থাক, ৰদত নে যাৰি
ইত্যাদি।
ইয়াত বৰষুনে বা ৰদে কাকো ধাৰণ ন কৰে তথাপি সিহঁত অধিকৰণ হল।
অথ বিশেষণ।
১। যি পদে অন্যৰ গুণ দেখায়, অৰ্থাত এটা বন্ধক অন্যৰ পৰা বিভিন্ন কৰি বিশেষকৈ বুঝায়, তাকে বিশেষণ বোলে। সেই বিশেষণে কোনো বিভক্তি নলয়, কেবল তাৰ বিশেষ্যে সৈতে মিলি থাকে। আৰু সি সদায় বিশেষ্যৰ পূৰ্ব্বত স্থাপিত হয়। যথা, বঙ্গা গৰুক খাঁহ দে, ডাঙ্গৰ হাতিটো দেখিলোঁ, ইত্যাদি। ইয়াত বগা আৰু ডাঙ্গৰ দুই বিশেষণে গৰু আৰু হাতিক সৰু আৰু কলা আদিৰ পৰা ব্যাবৰ্ত্তন কৰিলে।
২। বিশেষ্যৰ যি লিঙ্গ বিশেষণৰো সেই লিঙ্গ হয়। যথা সুন্দৰ পুৰুষ, সুন্দৰী স্ত্রী, বগা বলদ, বগী গাই ইতি।
৩। যদ তদ আমি সর্বনাম শব্দৰ পদ অন্য শব্দৰ পূৰ্বত ব্যবহাৰ হলে, সেই পদৰ বিশেষণ হয়। যথা, যি মানুহে পাপ কৰে, সেই মানুহ নৰকলৈ যায়। প্ৰায় অন্য পদ লোপ হৈ কেবল সৰ্বনামৰ পদ মাত্র থাকে। যথা, যি পাপ কৰে সি নৰকলৈ যায়। এইটো মানুহ, এইটো।
৪। যেতিয়া বিশেষ্য লোপ হৈ থাকে, তেতিয়া বিশেষণেই সেই বিশেষ্যৰ বিভক্তি আৰু সংখ্যা গ্ৰহণ কৰি কাৰকৰ তুল্য হয়। যথা, জ্ঞানীৰ ধন, অৰ্থাত জ্ঞানী মানুহৰ ধন, ডাঙ্গৰৰ কথা, জ্ঞানী সকলৰ জ্ঞান ইত্যাদি। ৫। কোনো বস্তুৰ কেবল গুণটো বিশেষকৈ বুঝাবলৈ বিশেষণ বিশেষ্যৰ পিছত স্থাপিত হয়। যথা, এই
ঘৰটো ডাঙ্গৰ। মানুহটি ভাল।
৬। কৃদন্ত পদো বিশেষণ হয়। যথা, পতিত ব্ৰাহ্মণ কটা গছ। দাতা ব্যক্তি, মৃত মনুষ্য।
অথ কিয়া বিশেষণ ।
১ সেই বিশেষণেই ক্ৰিয়াৰ, বা আন এটা গুণ বাচক শব্দৰ গুণ দেখালে তাকে ক্রিয়া বিশেষণ বোলে। যথা, শীঘ্ৰে যা, বৰকৈ মাৰ ইত্যাদি। ইয়াত “মাৰ” ক্ৰিয়াৰ “বৰকৈ” এই পদে আত্যন্তিকতা গুণ দেখালে।
২ কদাচিত এক ক্রিয়া বিশেষণ অন্য এক ক্রিয়া বিশেষণে সৈতে যোগ হয়। যথা, অতি শীঘ্ৰে আহিম। ইয়াত “অতি” এই ক্রিয়া বিশেষণ “শীঘ্ৰে” এই ক্রিয়া বিশেষণে সৈতে যোগ হৈ তাৰ আতিশয্য গুণ
দেখালে।
৩ যিবিলাক শব্দৰ পিছত কৈ”, ৰূপে, পূৰ্বক, অবধি ইত্যাদি শব্দৰ যোগ হয় তাহঁতক ক্রিয়া বিশেষণ বুলি জানিব। যথা, খৰকৈ কৰ, নোহোৱাকৈ, ভাল ৰূপে, জ্ঞান পূর্বক, তদবধি, অদ্যপৰ্য্যন্ত, কি পৰিমিত, কলা যাবত। যিবিলাক শব্দ একাৰান্ত হৈ ব্যবহাৰ হয়, তাকো ক্ৰিয়া বিশেষণ বুলিব লাগে। যথা, সমানে দিলোঁ, অর্থাত সমান ৰূপে।
৪। ইয়াত বাঝে স্বাভাবিক যিবিলাক ক্রিয়া বিশেষণ আছে, সিহঁতে অব্যয় পদৰ নিচিনাকৈ কোনো বিভক্তি গ্ৰহণ ন কৰে, কেবল ক্ৰিয়াৰ গুণ দৰ্শন কৰাবৰ নিমিত্তে হঠাত, যাবত, ভাৰত, পৰ্য্যন্ত, পৰিমিত, যথেষ্ঠ, প্রতিক্ষণ, একেবাৰে, বাৰু, এৰা, নাই, বিকল্পে, উচিত, অবশ্য নিত্যে নিতৌ ধিৰে ২, লাহে ২, সদায়, প্রায়, কিয়, তেনে, এনে, যেনে, যেতিয়া, তেতিয়া, কাহানি, এতিয়া, কোগা আজি, কালি, পণ্ডই, অভি, পূর্বে, আগে, পাচে, ইত্যাদি।
১। কদাচিত, অনেক কাৰক পদত একত্ৰ হৈ এটা ক্ৰিয়াৰ কৰ্ত্তা ৰূপে ব্যবহাৰ হয়। যথা, ধনে অহঙ্কাৰ কৰোয়াটো নিচেই মিছা । ২। সেই দৰেই কৰ্ম্মকাৰক আৰু বিশেষণো হয়। যথা, শাস্ত্ৰে কৈছে “দুখীয়াৰ প্ৰতি দয়া কৰা”। “যুগা
চুৰিয়া পিন্ধা” মানুহটো আন। ইয়াত দুখীয়াৰ প্ৰতি “কৈছে” ক্ৰিয়া আৰু মানুহ বিশেষ্যৰ কৰ্ম্ম আৰু বিশেষণৰ তুল্য হল। ৩ । নিকট আৰু গুল্যাদ্যর্থক পদৰ পূৰ্ব গদৰ সম্বন্ধ কাৰক হয়। যথা, মোৰ গুৰিত তেওঁৰ ওচৰলৈ, তাৰ
ওলা, ইয়াৰ সদৃশ ইতি। ৪। পুতি, নিমিত্তে, অর্থে, কাৰণ ইত্যাদি শব্দৰ যোগত সম্প্রদানার্থত সম্বন্ধ (বর্তী) হয়। যথা, ভাললৈ এই অৰ্থত ভালৰ নিমিত্তে, ভালৰ অৰ্থে, পুণ্যৰ কাৰণ, দেৱতালৈ এনে অৰ্থত, দেৱতাৰ প্ৰতি, দেৱতাৰ নিমিত্তে। কৃদন্ত ভাব বাচক পদৰ পূৰ্বৰ কৰ্ত্তা পদত ষষ্ঠী হয়, আৰু সেই কৃদন্ত পদেই কৰ্ত্তাৰ ভল্য হয়। যথা, মোৰ যোৱা হৈছে তোমাৰ থকা হব।
৫। দ্বাৰা আৰু হুয়াই শব্দৰ যোগতো ষষ্ঠ্যন্ত পদ কৰণ হয়। যথা, মানুহৰ দ্বাৰা মানুহৰ হতুৱাই অৰ্থাত
মানুহেৰে ইত্যাদি। ৬। সহ শব্দৰ যোগ হলে, কৰণাৰ্থত তৃতীয়ান্ত পদ প্রথমান্ত হয়, বিকল্পে। যথা, মানুহে সৈতে, বা মানুহেৰে
সৈতে, মইএ সৈতে, বা মোৰে সৈতে।
৭। ধৰ আৰু আঘাতাৰ্থক মাৰ ধাত্তৰ প্ৰয়োগ হলে, কৰ্ম্ম পদত সপ্তমী হয়। যথা, চুলিত ধৰিলোঁ, গাত
মাৰিলোঁ, অৰ্থাত আঘাত কৰিলোঁ।
৮। উপমা অর্থত অপাদান কাৰক এই ৰূপ হয়। যথা, এঙ্গাতকৈ মলিন, জুইতকৈ তপত ইত্যাদি।
৯। উপমা অর্থত প্রায় ষষ্ঠ্যন্ত পদ পঞ্চম্যন্ত হয়, সেই এ হলে, পিছৰ সম্বন্ধী পদ লোপ হয়। যথা, মোতকৈ তোমাৰ বস্তু ভাল, অৰ্থাৎ মোৰ বস্তুতকৈ তোমাৰ বস্তু ভাল । কদাচিত মোতকৈ তোমাৰ ভাল এই ৰূপো হয়। ইতি। কাৰক প্ৰকৰণ সম্পূর্ণং।।
অথ সমাস প্ৰকৰণীৰন্ত ।
১. অনেক পদৰ একত্ব অথয় হোয়াকে সমাস বোলে।
২. সমাস চাৰি প্ৰকাৰ, দ্বন্দ, বজ্ৰীহি, কৰ্ম্মধাৰয়, ততপুৰুষ। ইয়াত বাঝে দ্বিগু এবং অব্যয়ী ভাব, দুই উপ
সমাস আছে।
৩ সমাস হলে, সমাসৰ পূৰ্ব পদবিলাকৰ সুপ বিভক্তি লোপ হৈ পৰ পদেৰে একত্ব হয়। যথা, মানুহৰ, গৰুৰ,
মানুহ গৰুৰ ।
১ ত দ সমাস ।
৪ ভিন্নার্থক পদ সমুদায়ৰ সমাস হৈ প্ৰত্যেক পদৰ প্ৰাধান্য থাকি একত্বান্বয় হলে তাকে দ্বন্দ্ব সমাস বোলে।
৫ সেই দ্বন্দ সমাস তিনি প্ৰকাৰ সমাহাৰ, ইতৰে তৰ, এক শেষ।
৬ যি সমাসত অনেক পদৰ অন্বয় হৈ একবচন হয়, তাকে সমাহাৰ দ্বন্দ্ব বোলে। যথা, আম্র, পনস, শুৱাক, নাৰিকেল প্রভৃতি উত্তম বৃক্ষ। আম কঠালৰ পৰা বৰ উপকাৰ পোৱা যায় ইত্যাদি।
৩ ইততে দ্বন্দ।
৭ যি সমাসত অনেক পদৰ একত্ব অথয় হৈ বহুবচন হয়, তাকে ইততে দ্বন্দ বোলে। যথা, লো, घमन, সোভাঞ্জনবিলাকক ৰখাৰ ফল নাই। হাঁহ পাৰবিলাক উত্তম চৰাই ইত্যাদি।
৪ এক শেষ ছন্দ ।
৮ যি সমাসত প্ৰথম পদৰ বহুবচন হৈ শেষৰ পদবিলাক লোপ হয়, তাকে এক সেষ দ্বন্দ বোয়া। যথা, ইন্দীবৰ, বংশীধৰ, শশিধৰ, ইন্দীবৰহঁত। হলীৰাম কৃষ্ণৰাম, গোবিন্দাম, হলীৰামহঁত।
৯ দ্বন্দ সমাসৰ পৰিবৰ্ত্তে পদৰ মধ্যত আৰু, এবং ইত্যাদি অব্যয় পদ স্থাপিত হৈ পদবিলাকক একত্র অন্বয় কৰে, সমাসৰ নিচিনাকৈ মধ্যস্থ সুপ বিভক্তিত আৰু অন্য পদো লোপ হয়। যথা, মানুহৰ আৰু গৰুৰ; মানুহ আৰু গৰুৰ; তোমাৰ পৰা এবং তেওঁৰ পৰা তোমাৰ এবং তেওঁৰ পৰা; শিবৰ নাম আৰু দুৰ্গাৰ নাম, শিব আৰু দুৰ্গাৰ নাম ইত্যাদি।
৫ বীহি সমাস।
১০ যি পদৰ সমাস হয়, তাৰ এৰ্থক নকৈ তাত বাঝে অন্য বস্তুৰ অৰ্থ বুঝালে, তাকে বহু ব্রীহি সমাস বোলে। যথা, নীলাম্বৰ, চন্দ্ৰশেখৰ, শূল পাণি । ইয়াত শূল শব্দে জাঠী পাণি শব্দে হাত দুই পদৰ সমাস হৈ সিহঁতক নকৈ, শূল যাৰ হাতত আছে, তেওঁক বুঝালে। সেই দৰেই, ইন্দ্ৰাদি; ইন্দ্ৰেই আদি প্ৰধান হল যাৰ, অৰ্থাৎ দেৱতা সকল ইত্যাদি।
১১ বজ্ৰীহি সমাস হলে, পৰপদৰ আ আৰু উহ্ৰস্ব, অ, উ হয়। যথা, ক্ষুদ্রকায়, কৃতবিদ্য, সুন্দৰৰ্তনু ইত্যাদি।
১২ বীহি সমাসৰ পৰপদৰ শেষত ক যোগ হয়; সেই পদ অনন্ত হলে। যথা, প্রাপ্তবয়স্ক, অধিক বয়স্ক
ইত্যাদি।
১৩ বল্লীহি সমাসৰ শেষ পদ যদি অকাৰান্ত হয়, তেনে হলে, কোনো অবস্থাত সেই অ লোপ হৈ অন্য স্বৰ হয়। যথা, সুগন্ধ, সুগন্ধি। ধৰ্ম্ম শব্দ সেই সমাসৰ শেষ পদ হলে, আকাৰান্ত হয়। যথা, বিধৰ্ম্মা।
১৪ বহুীহি সমাসৰ হোয়া কোনো পদ যদি ঋকাৰান্ত হয়, অথবা, ঈকাৰান্ত কিম্বা উকাৰান্ত স্ত্রীলিঙ্গ বাচক কোনো শব্দ তাৰ শেষত থাকে, তেন্তে শেষত ক যোগ হয়। যথা, অমাতৃক, সন্ত্রীক। কিন্তু ইয়সী শব্দত এই নিয়ম নে খাটে, অপ্রেয়সী।
৬ কৰ্ম্মধারয় সমাস।
১৫ দুই পদৰ সমাস হৈ, উভয় পদৰ অভেদান্বয়াৰ্থক হলে, তাকে কৰ্ম্মধারয় সমাস বোলে। যথা, ৰাজা
পুৰন্দৰ সিংহ ৰঙ্গপুৰ নগৰত আছিল। ইয়াত ৰাজা, পুৰন্দৰ সিংহ ৰঙ্গপুৰ আৰু নগৰ এটিকেই পদৰ সমাস হৈ. সিহঁতৰ পৰস্পৰ অভেদ অর্থ বুঝাই এক ২ পদ হল।
১৬ সেই দৰেই বিশেষ্য বিশেষণ পদৰো সমাস হয়। যথা, নীলপদ্ম, ডাঙ্গৰ হাতি ইতি ।
১৭ উপমা আৰু উপমেয় উভয় পদৰ কৰ্ম্মধারয় সমাস হয়, সমাস হলে, সমাস মধ্য আৰু অন্তস্থিত পদ লোপ হয়। মধ্য পদলোপী, যথা, চন্দ্ৰৰ তুল্য বদন, চন্দ্ৰবদন; বেজীৰ তুল্য মুখ, বেজীমুখ, অগ্নিৰ তুল্য বান, অগ্নিবান ইত্যাদি।
অন্ত পদ লোপী। যথা, মুখ চন্দ্ৰৰ তুল্য, মুখচন্দ্র; বাক্য অমৃত স্বৰাপ, বাক্যামৃত। ১৮ কৰ্ম্মধারয় সমাস হলে, ৰাজাদি শব্দ সমাসৰ অন্তস্থ যদি হয়, তেন্তে সিহঁতৰ আকাৰ হ্ৰদ্ধ (অকাৰ) হয়।
যথা, মহা ৰাজা, মাহাৰাজা ।
১৯ কোনো সংযুক্ত পদৰ শেষ পদ যদি সখি শব্দ হয়, এবং সর্ব, পূণ্য, বর্ষা, দীর্ঘ, অথবা কোনো সংখ্যা, বাচক শব্দ কিম্বা কাল বাচক শব্দৰ পৰবৰ্ত্তী সখি শব্দৰ ইকাৰ লোপ হৈ অ হয়। যথা, প্রিয়সখ, সৰ্বৰাত্র, পুণ্যৰাত্র। ২০ সর্ব শব্দ কিম্বা কোনো কাল বাচক শব্দৰ পৰবৰ্ত্তী অহন শব্দ অহ্ন হয়। যথা, সর্বাঙ্গ, মধ্যাহ্ন, সারাছ,
পূর্বাহ্ন।
৭ তত পুৰুষ।
২১ যি সমাসৰ প্ৰথম পদ দ্বিতীয়াদি বিভক্ত্যন্ত হয়, তাকে তত পুৰুষ সমাস বোলে। ২২ সেএই ক্রমে দ্বিতীয়া, তৃতীয়া, চতুর্থী, পঞ্চমী, ষষ্ঠী, সপ্তমী, এই ছয় প্ৰকাৰে বিভক্ত।
৮ দ্বিতীয়া তত পুৰুষ।
২৩ যি সমাসৰ পূৰ্বপদ দ্বিতীয়ান্ত হয়, তাকে দ্বিতীয়া তত পুৰুষ বোলে। যথা, বেদক অধ্যায়ী (অধ্যয়ন কৰ্ত্তা,) বেদাধ্যায়ী, সেই দৰেই সুখ প্রাপ্ত, দুঃখাপন্ন, পহুক মৰীয়া, পহুমৰীয়া ইত্যাদি।
৯ তৃতীয়া তত পুৰুষ।
২৪ প্রথমা পদ তৃতীয়াপ্ত হলে, তাকে তৃতীয়া তত পুৰুষ বোলা যায়। যথা, সুবৰ্ণৰ দ্বাৰা নিৰ্ম্মিত, সুবৰ্ণ নিৰ্ম্মিত; শীতৰ দ্বাৰা আৰ্ত্ত, শীতাৰ্থ, ধনৰ দ্বাৰা ক্ৰাত, ধনক্রীত; অশ্বেৰে আগত অশ্বাগত। হাতৰ দ্বাৰা সঙ্গা, হাতে সজা ইত্যাদি।
১০ চতুৰ্থী তত পুৰুষ।
২৫ পূর্ব পদ চতুর্থান্ত হলে, তাকে চতুৰ্থী তত পুৰুষ বোলে। যথা, ৰূপৰ নিমিত্তে কাষ্ঠ, যুপকাষ্ঠ ইত্যাদি।
১১ পঞ্চমী তত পুৰুষ।
২৬ যি সমাসৰ পূৰ্ব পদ পঞ্চম্যন্ত হয়। যথা, বৃক্ষৰ পৰা পতিত, বৃক্ষপতিত, গৃহৰ পৰা আগত, গৃহাগত; গছৰ
পৰা সৰা গছ সৰা ।
১২ বন্ধী তত পুৰুষ।
২৭ ষষ্ঠ্যন্ত পূর্ব পদে সৈতে হোয়া সমাস। যথা, হস্তিৰ দন্ত, হস্তি দত্ত, মনুষ্যৰ আলয়, মনুষ্যালয়। সেই দৰেই
গছৰ তল, গছতল; হাতিৰ দাঁত, হাতিদীত ইত্যাদি।
১৩ সপ্তমী তত পুৰুষ ।
২৮ সপ্তম্যন্ত পূর্ব পদে সৈতে হোয়া সমাস। যথা, কাশীত স্থিত, কাশীস্থিত, ধৰ্ম্মত ৰত, ধৰ্ম্মৰত। তদ্রূপ
গছত পকা, গছপকা, তলত সৰা, তলসৰা ইত্যাদি।
১৪ নঞ সমাস।
২৯ নিষেধাৰ্থক নকাৰে সৈতে হোয়া সমাসকে নঞ সমাস বোলে।
৩০ সমাস হলে নৰ ঠাইত অ হয়। পাছত স্বৰ থাকিলে, নৰ ঠাইত অন হয়। যথা, ন সমাস অ সমাস, অব্রাহ্মণ, ন কোশী, অকেশা, ন সুৰ, অসুৰ, ন কাণ, অকাম। সেই দৰেই ন মানুহ অমানুহ, ন ঈশ্বৰ, অনীশ্বৰ, ন ইচ্ছা, অনিচ্ছা, ন অকাল, অনকাল ইত্যাদি।
১৫ অব্যয়ী ভাব সমাস।
৩১ অব্যয় শব্দে সৈতে হোয়া সমাসকে অব্যয়ী ভাব সমাস বোলা যায়।
৩২ অব্যয়ীভাব সমাসত পিছৰ অব্যয় শব্দ পূৰ্বলৈ যায়, আৰু সহ এবং সদৃশ শব্দত ন হয়। যথা, স্থানৰ বহিঃ (বাহিৰ) বহিঃস্থান, হৰিৰ সদৃশ সহৰি বনৰ উপ (সমীপ) উপবন, তূণে সৈতে সতৃণ, ৰাপৰ অনু ( সদৃশ ) অনুৰূপ, অক্ষিৰ প্ৰতি (সমুখ) প্রত্যক্ষ ইত্যাদি।
সমাস প্ৰকৰণ সম্পূৰ্ণং ।
অথ তদ্ধিত প্ৰকৰণাৰম্ভঃ ।
তদ্ধিত অৰ্থাত যদ্দ্বাৰা বিশেষ ২ প্ৰত্যয় হৈ শব্দ এবং অর্থ বিচিত্রতা হয় । অসমীয়া ভাষাৰ লগত সংস্কৃত তদ্ধিত প্রত্যয়ান্ত শব্দ বিস্তৰ আছে, অতএব সেইবিলাক জানিবৰ নিমিত্তে প্রথমাতঃ সংস্কৃত শব্দৰ তদ্ধিত প্রত্যয় নিৰ্দ্দেশ কৰা গল ।
১ সূত্র।
পুত্ৰাৰ্থত শব্দৰ পিছত আয়ন এবং এর প্রত্যয় হয়। সেই প্রত্যয় নিমিত্তে শব্দৰ আদি স্বৰৰ বৃদ্ধি হয়। যথা, দক্ষৰ পুত্ৰ, দাক্ষায়ণ, গঙ্গাৰ পুত্ৰ, গাঙ্গেয় স্ত্রীলিঙ্গত দাক্ষায়ণী, গাঙ্গেয়ী ইত্যাদি ।
২. সুত্র।
ইদমৰ্থত ও ভাবাৰ্থত শব্দৰ পিছত অ হয়, সেই প্ৰত্যেয়ে নিমিত্তে অন্তৰ ইবৰ্ণৰ ঠাইত অয়, উবৰ্ণৰ ঠাইত অব হয়, আৰু পূৰ্ব স্বৰৰ বৃদ্ধি হয়। যথা, ইদমৰ্থত, বিষ্ণুৰ এওঁ (ভক্ত, বৈষ্ণব, শিবৰ এওঁ (ভক্ত, শৈব, শক্তিৰ এওঁ (ভক্ত) শাক্ত ভাবার্থত; গৌৰব ইত্যাদি।
৩ সূত্র।
শব্দৰ পিছত তা এবং ত্ব হয় ভাব অৰ্থাত সেই শব্দৰ গুণাৰ্থত। যথা, সাধুৰ ভাব (গুণ) সাধুতা, বিচিত্র ভাব (গুণ) বিচিত্ৰতা, লঘুৰ, গুণ লঘুতা; প্ৰভুৰ ভাব (গুণ) প্রভুত্ব, ভব্যত্ব ইত্যাদি।
সদৃশাৰ্থত শব্দৰ পিছত বত প্রত্যয় হয়। যথা, গোৰ সদৃশ, গোবত, পশুৰ সদৃশ, পণ্ডবত ইত্যাদি ।
৫ সূত্র।
অবর্ণ ও ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পিছত বান এবং বস্তু ইবৰ্ণাদ্যন্ত শব্দৰ পিছত মান এবং মন্তু প্রত্যয় হয়, বিদ্যমানার্থত। যথা, জ্ঞান আছে যাৰ সি জ্ঞানবান, জ্ঞানবস্তু, বিদ্যা আছে যাৰ সি বিদ্যাবান, বিদ্যাৱণ্ড, সেই দৰেই ব্যানান্তৰ, যশস বান, যশস্বান, ভাস্বান, ভাস্বান, ভাস্বন্তু, শ্রীমান, শ্রীমন্ত ইত্যাদি।
সেই দৰেই স্ত্রীলিঙ্গত বতী, মতী হয়। যথা, জ্ঞানবর্তী, বিদ্যাবতী, শ্রীমতী, বুদ্ধিমতী, গুণবর্তী ইত্যাদি।
৬ সূত্র।
অবর্ণান্ত শব্দৰ পিছত বিকল্পে বান ও বস্তু প্রতয়ক বাধা কৰি ইন প্রত্যয় হয় সেই ইন প্ৰথমাৰ একবচনত দীর্ঘ হয়, আৰু সকলো বিভক্তিত ন লোপ হয়। যাৰ বল আছে সি বলী, জ্ঞানী সুখী, বলিৰ, জ্ঞানিসকলৰ ইত্যাদি। বিকল্পে জ্ঞানবান, স্ত্রীলিঙ্গত জ্ঞানিনী বা জ্ঞানবর্তী।
৭ সূত্র।
নিদ্রা, দয়া, কৃপা, শ্রদ্ধা, ইত্যাদি শব্দৰ পিছত আলু হয়, তিনিও লিঙ্গত যুক্তার্থত। যথা, নিদ্রাযুক্ত যি, সি নিদ্রালু, দয়ালু, কৃপালু, শ্রদ্ধালু ইত্যাদি।
শ্যাম, মাংস, পিঙ্গ, বৎস, প্ৰভৃতি শব্দৰ পিছত ল প্রত্যয় হয়। যথা, শ্যামল, মাংসল, পিঙ্গল, বৎসল। মধু,
নখ, মুখ, শব্দৰ পিছত ৰ প্ৰত্যয় হয়। মধুৰ, নখৰ, মুখৰ । লোম, ৰোম, কৰ্ক, শব্দৰ পিছত শ প্রত্যয় হয়। যথা, ৰোমশ, লোমশ, কর্কশ।
দ্বি, ত্ৰি সংখ্যাৰ পিছত তীয় ও চতুৰ ও বহু শব্দৰ পাচত ও প্রত্যয় হয়, পূৰণাৰ্থত এবং ত্রিৰ ঠাই তৃ হয়। যথা, দ্বিসংখ্যা, যিটে পূৰ কৰে সি দ্বিতীয়, তৃতীয়, সেই দৰেই চতুর্থ, ষষ্ঠ।
১ সুত্র।
পঞ্চনাদি দশ পৰ্য্যন্ত (ষষ্ঠক এৰি) সংখ্যা শব্দৰ পিছত ম হয়, পূৰণাৰ্থত আৰু অন্ত্য ন লোপ হয়। যথা, পঞ্চ সংখ্যাপূৰক যি সি পঞ্চম, সপ্তম, তথা, নবম, দশম ।।
১০ সূত্র।
শব্দৰ পিছত ধা হয়, প্রকাৰাৰ্থত। যথা, এক প্ৰকাৰ একথা, দ্বি প্ৰকাৰ দ্বিধা ইত্যাদি।
১১ সূত্র।
দুটাৰ মাঝত এটাৰ উতকৰ্যাৰ্থ বুঝাবলৈ গুণবাচক শব্দৰ পিছত, তৰ, অনেকৰ মাঝত এটাৰ উতকৰ্যাৰ্থ বা অপকৰাৰ্থ বুঝাবলৈ তম হয়। যথা, দুটাতকৈ যি মন্দ, সি মন্দত, বহুততকৈ যি মন্দ, সি মন্দতম ইত্যাদি।
১২ সূত্র।
শব্দৰ পিছত তঃ হয়, স্বাৰ্থত। পৰিথম, প্রথমতঃ, ধৰ্ম্ম, ধৰ্ম্মতঃ।
১৩ সূত্র।
শব্দৰ পিছত অধিক ও স্বৰূপার্থত ময় হয়। যথা, জল অধিক যত সি, জলময়, বনময়, ব্রহ্ম স্বৰূপ ব্রহ্মময়,
আকিক্যার্থত ভাষা শব্দৰ হয়। যথা পানি।
স্ত্রীলিঙ্গত ব্রহ্মময়ী ইত্যাদি।
কেতিয়াবা, কেতিয়াবা আত্মক প্ৰত্যয়ৰ দ্বাৰাও হয়; যথা, দয়া দয়াত্মক, লৌহ লৌহাত্মক, আকাশ আকাশাত্মক। বিশিষ্ট, পালি, যুক্ত, উপেত, গ্রস্ত, আপন্ন, অর্থ, যোগ্য, আকুল, আতুৰ, কল্প, সিন্ধু, সাগৰ, ৰাপ শূন্য, ইত্যাদি শব্দৰ যোগৰ দ্বাৰাও পদ সিদ্ধ হয়। যথা, জ্ঞানবিশিষ্ট, জ্ঞানশালি, দয়াযুক্ত, গুণোপেত, ৰোগগ্রস্ত, শৰণাপন্ন
ইত্যাদি।
১৪ সূত্র।
শব্দৰ পিছত য হয়, ভাবাৰ্থত য হলে, পূৰ্ব স্বৰৰ বৃদ্ধি হয়। যথা, প্ৰচুৰৰ ভাব, প্লাটুৰ্য্য, দার্ঢ্য অৰ্থাত প্ৰচুৰতা
ইত্যাদি।
১৫ সূত্র। সম্বন্ধাৰ্থত শব্দৰ পিছত ঈয় প্রত্যয় হয়। যথা, বৰ্ষৰ যি সি বৰ্ষীয়, দিবসীয়, ইংলেণ্ডীয় ইত্যাদি। অন্নার্থে এবং বহুর্থে শব্দৰ পিছত শঃ হয়। যথা, ক্রমশঃ অর্থাত ক্রমে ২ ইত্যাদি।
১৬ সূত্র।
অসমীয়া ভাষাৰ তদ্ধিত।
১৭ সূত্র।
ধোয়া, যুক্ত, সম্বন্ধ, সদৃশ, উদ্ভব ইত্যাদি অর্থত অবর্ণ ও ইবর্ণান্ত এবং বহু স্বৰীয়া ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পিছতো ঈয়া প্রত্যয় হয়। সেই প্রত্যয়ে নিমিত্তে শব্দৰ উপান্ত (অন্ত আখৰ পূৰ্বত থকা) আকাৰ হ্ৰস্ব (অকাৰ) আৰু ওকাৰত উকাৰ হয়। যথা, কানি খায় যি সি কানীয়া, গুটি যুক্ত যি সি গুটীয়া, কমলা বৰীয়া, আউনি অটীয়া, দক্ষিণ পটীয়া, অসমৰ যি সি অসমীয়া, মাটিৰ তুল্য যি, সি মটীয়া বা মাটী যুক্ত, সেই দৰেই পনীয়া, ভাদত উদ্ভব যি সি ভদীয়া; সেই ৰূপেই ঢুলীয়া, খুলীয়া প্রভৃতি।
১৮ সূত্র।
সেই সকল অৰ্থতে উকাৰান্ত ও অল্প স্বৰীয়া ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পিছত উয়া প্রত্যয় হয়, এবং তদ্রপ হ্রস্বাদিও হয়। যথা, গাঁতৰ যি সি গঁতুয়া, বন কৰে যি সি বনুয়া, পাত যুক্ত যি, সি পড়ুয়া, ঘৰৰ যি সি ঘৰুয়া, পৰয়া, মছুয়া, ভাত খায় যি সি ভতুয়া ইত্যাদি।
১৯ সূত্র।
কৰা আৰু সম্বন্ধাদি অৰ্থত শব্দৰ পিছত ঈ হয়। যথা, কাকত কৰে যি সি কাকতী, তাঁতী, কাহৰ যি বস্তু, সি কাহী, পিতলী, তামী, বিলাতৰ যি সি বিলাতী ইত্যাদি।
স্ত্রীলিত টকাৰ দীর্ঘ হয়। যথা, কথকী তিৰোতা।
নিবাস ও যুক্তার্থত হাবি আদি শব্দৰ পিছত 'য়াল' হয়, ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পিছত য় লোপ হয়, আ থাকে। যথা, হাবিও থাকে যি সি হাবিয়াল, ছাপৰিয়াল, পেট (বিশেষ পেট) যুক্ত যি সি পেটাল, নোমাল, খঙ্গাল ইত্যাদি।
২১ সূত্র। ভিতৰ শব্দৰ পিছত “য়াল” হয়, আৰু ৰত উকাৰ যোগ হয়, সম্বন্ধাৰ্থত। যথা, ভিতৰৰ যি সি ভিতৰুয়াল।
২২ সূত্র।
গাওঁ আদি শব্দৰ পিছত “য়া” হয়, এবং গাওঁ শব্দৰ পিছত আৰ ঠাইত ঞা হয়, নিবাসাৰ্থত। যথা, গাওঁত
থাকে যি সি গঞা, চুবুৰিয়া। কোনোএ গাওঁলিয়াও বোলে।
২৩ সূত্র!
পেট শব্দৰ পিছত আ হয়, চিন্তন ও বিদ্যমানার্থত, যথা, আপোন পেটলৈ চিন্তা কৰে যি সি আপোন
পেটা, বৰ পেট আছে, যাৰ সি বৰ পেটা ইত্যাদি। কদাচিত ঈয়া প্রত্যয়ো হয়। যথা, আপোন পেটীয়া, বৰ পেটীয়া।
২৪ সূত্র।
বন আদি শব্দৰ পিছত অনি হয়, প্রচুৰাৰ্থত, যত বন অধিক, সেই ঠাই বননি, কাঠনি, গছনি ইত্যাদি। কথা শব্দৰ পিছত কি হয় তাত পাৰক অৰ্থত, আৰু কথাৰ আকাৰ হ্ৰস্ব হয়। যথা, ভালকৈ যি কব পাৰে, সি
২৫ সূত্র।
কথকি।
২৬ সূত্র।
বিদ্যামান অৰ্থত বুদ্ধি শব্দৰ পিছত আৰু পট্ অৰ্থত খেতি শব্দৰ পিছত “য়ক” হয়। যথা, বুদ্ধি যাৰ আছে, সি বুদ্ধিয়ক, খেতিত পাৰগ যি সি খেতিয়ক।
২৭ সূত্র।
অত্যন্ত ৰত অৰ্থত দন্দ শব্দৰ পিছত ৰা হয়, আৰু ন্দত উকাৰ যোগ হয়। যথা, যি বৰকৈ দম্প কৰিব পাৰে,
সি দন্দুৰা, স্ত্রীলিঙ্গত দন্দুৰী।
২৮ সূত্র।
দুষ্ট শব্দৰ পিছত 'আলি' হয়, সদৃশ বা স্বভাবার্থত, যথা, দুষ্টৰ তুল্য, দুষ্টালি, বা দুষ্টৰ স্বভাব দুষ্টালি।
চা সূত্র।
বান্দৰ আদি শব্দৰ পিছত “আমি” হয়, তত্তুল্যার্থত বা স্বভাবাৰ্থত, যথা, বান্দৰৰ নিচিনা, বান্দৰামি, বা বান্দৰৰ ভাব, বান্দামি, পাগলামি ইত্যাদি।
৩০ সূত্র।
বৰ শব্দৰ পিছত “আই” হয়, তদ্গুণাৰ্থত, যথা, বৰৰ গুণ বৰাই।
৩১ সূত্র।
সংখ্যা শব্দৰ পিছত মান হয়, তাৰ অনিশ্চয় অৰ্থত। যথা, দুটকাই কি, তিন টকাই এনে অর্থত, দুটকামান,
এটামান ইত্যাদি।
৩২ সূত্র।
সৰ্বনাম শব্দৰ পিছত মান প্রত্যয় হয়, পৰিমাণাৰ্থত, যথা, কিপৰিমাণ এই অৰ্থত, কিমান যি পৰিমাণ, বিমান, সিমান ইত্যাদি।
৩৩ সূত্র।
সংখ্যাবাচক শব্দৰ পিছত অনুৰূপ শব্দ যোগ হলে, এক শব্দৰ ক দুই এবং ছয় শব্দৰ ই য় লোপ হয়। এগাল, এখান, দুখান, ছখান, এজনী, দুজনী ইত্যাদি।
৩৪ সূত্র।
টা টিএ নিমিত্তেও সেই ৰূপ হয়, আৰু টাই নিমিত্তে পাঁছ, সাত, আঠ, দহ, শব্দ ওকাৰান্ত এবং টিএ নিমিত্তে উকাৰান্ত হয়, আৰু উভয় প্রত্যয়ত তিনি শব্দৰ ইকাৰ লোপ হয়। যথা, এটা, দুটা, তিনটা, পাঁছোটা, সাতোটা, দহোটা, পাঁছোটি, সাতুটি, দহোটি।
৩৫ সূত্র।
সম্বন্ধবাচক শব্দৰ পিছত যুষ্মদবাচ্যে সন্ত্রমার্থত যাঁ, ওচ্ছাৰ্থত এৰ, মানবাচ্য এক হয়। যথা, দদাই, তোমাৰ দদায়ী, তোৰ সদায়েৰ, কাৰ বা, তেওঁৰ দদায়েক ইত্যাদি। কদাচিত তোমাৰ দদায়েৰা, এনেও হয়।
৩৬ সূত্র।
শব্দৰ ৱিৰ্ভাব হয়, তাৰ অত্যন্ত বা, প্ৰচুৰাৰ্থত। যথা, লাহে ২, সৰু ২, ঘৰে ২ ইত্যাদি।
৩৭ সূত্র।
পৰস্পৰে যি বস্তুৰ দ্বাৰাই কোনো ব্যাপাৰ বা কৰ্ম্ম কৰে, সেই বস্তুৰ প্ৰথমটোৰ পিছত য়া শেষৰটোৰ পিছত ই হয়। আৰু উভয় শব্দৰে উপাত্ত আকাৰ হ্ৰস্থ হয়, সেই কৰ্ম্ম বা ব্যাপেৰে বুঝাবলৈ, এবং ব্যঞ্জনান্ত শব্দৰ পাচত য় লোপ হয়, আকাৰ মাত্ৰ থাকে, যথা, হাতে কৰা যি কাম, সি হুতা হতি, চুলিয়া চুলী ইত্যাদি।
ইতি তদ্ধিত প্ৰকৰণং সম্পূর্ণং।
আখ্যাত প্ৰকৰণাৰাম্ভ ।
আক্ষাত অৰ্থাত যাৰ দ্বাৰা ক্ৰিয়া কালাদিৰ জ্ঞান হয়; ক্ৰিয়াৰ আদি অবস্থাকে ধাতু বোলে। কৰ, খা, দে ইত্যাদি। কাল ছয় প্ৰকাৰ, যথা, বৰ্ত্তমান নিত্যপ্রবৃত্তবৰ্ত্তমান, ভূত, অপূর্ণভূত, সম্ভাব্যভূত, ভবিষ্যত।
১ বৰ্ত্তমান।
১ ক্ৰিয়াৰ শেষ নো হোয়া, অৰ্থাত সম্প্ৰতি ক্ৰিয়া কৰি থকা কালকে বৰ্ত্তমান কাল বোলে। যথা, কৰিছে,
খাইছোঁ, দিছোঁ। ২. সেই কাল বুঝাবলৈ অম্মদ বাচ্যে কৰ আদি ধাতুৰ পিছত ছোঁ, যুগ্মদ বাচ্যে সন্ত্রমার্থত ছা, ওচ্ছার্থত ছ, নাম
বাচ্যে (যুগ্মদ অস্মদত বাঝে অন্য শব্দৰ কৰ্ত্তা হলে) ছে, বিভক্তি হয়। ইহঁতকে তিঙ বিভক্তি বোলা যায় ।
৩ ধাতুৰ একবচন বহুবচন ভেদৰ নিমিত্তে অন্য ৰাপ ন হয়, কেবল সকলো কালত অম্মদ আৰু যুদ্বুদ বাচ্যে বিভক্তিৰ পিছত “ইক” এই কথাৰ যোগ হৈ নাম বাচ্যত এক বচনৰ দৰেই থাকে।
সকলো বিভক্তিএ নিমিত্তে কৰ প্ৰভৃতি ধাতুৰ পিছত বিভক্তিৰ পূৰ্ব হৈ, ই আগম হয়। যথা, মই কৰিছোঁ, তুমি
কৰিছা, তই কৰিছ, তেওঁ বা সি বা আপুনি কৰিছে, আমি কৰিছোঁহঁক, তোমালোকে কৰিছাইক, সিহঁতে কৰিছে ইত্যাদি।
२ সূত্র।
অকাৰান্ত ধাতুৰ পিছত সেই ই ঐ হয়, আৰু ইকাৰান্ত ধাতুৰ পিছত লোপ হয়। যথা, মই লৈছোঁ, তুমি গৈছা,
দিছো, দিছা ।
৩ সূত্র।
থাক ধাতুৰ ঠাইত আ হয়। যথা, মই আছো, তুমি আছা ইত্যাদি।
যা ধাতুৰ ঠাইত গ হয়। মই গৈছো, তুমি গৈছা, তেওঁ গৈছে, বহুবচনত আমি গৈছোইক, তোমালোক গৈছাহঁক ইত্যাদি।
২ নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কাল।
নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কালে (সম্প্ৰতি ক্ৰিয়া কৰি থকা নু বুঝায়, কিন্তু) সদায় ক্ৰিয়া কৰা কাল বুঝায়। যথা, মই ভাত খাও, অর্থাত সদায় খাওঁ। আৰু এই পৰ্য্যন্ত ক্ৰিয়া কৰা নাই, কিন্তু অধিক বিলম্ব নাই, অল্প কালতে ক্রিয়া হব, এনে অর্থত এই কাল
ব্যবহাৰ হয়। যথা, যাওঁ, অর্থাত এতিয়াই।
৫ সুত্র ।
সেই কাল বুঝাবলৈ ধাতুৰ পিছত আম্মদ বাচ্যে ওঁ যুগ্মদ বাচ্যে সন্ত্রমার্থত আ গুচ্ছার্থত অ নামৰ প্ৰয়োগত এ বিভক্তি হয়। বহুবচনত পূৰ্বৰ দৰেই হব। যথা, মই কৰোঁ, তুমি কৰা, তেওঁ বা সি কৰে, তই কৰ, আমি কৰোহঁক, তোমালোকে কৰাহঁক, সিবিলাকে কৰে ইত্যাদি।
• সূত্র।
অবর্ণান্ত ধাতুৰ পিছত ওচ্ছার্থৰ অ বিভক্তি লোপ হয়। যথা, তই যা, খা, ল, ইত্যাদি। সন্ত্রমার্থক আ বিভক্তি-এ নিমিত্তে অন্ত্য অবর্ণত ও হয়, আৰু আৰ ঠাইত “রা” হয়। যথা, হোয়ী, খোয়া, বোয়ী, ইত্যাদি।
৭ ।
তুচ্ছার্থৰ অ বিভক্তি পৰসস্তা হলে, হ ধাতুৰ আকাৰত ওকাৰ আৰু বিভক্তিৰ অত র হয়। যথা, হোর ইত্যাদি।
৮ সুত্র।
ইকাৰাপ্ত ধাতুৰ পিছত যুগ্মদ বাচ্যৰ সম্প্ৰমাৰ্থক আৰু ওচ্ছাৰ্থক বিভক্তিৰ ঠাইত বাঁ আৰু য় হয়। যথা, তুমি দিয়া, তই দিয় ।
অবর্ণান্ত ধাতুৰ পিছত এ বিভক্তিৰ ঠাইত য় হয়, আৰু ইবৰ্ণান্ত ধাতুৰ পিছত য়ে হয়। যথা, সি লয়, হয়, সেই দৰেই, খায়, দিয়ে, নিয়ে, ইত্যাদি।
১০ সূত্র।
ওঁ বিভক্তি পৰসস্তা হলে, ধাতুৰ অন্ত উকাৰৰ গুণ হয়। যথা, মই শোওঁ, যোওঁ ইত্যাদি।
অপূর্ণ ভূত কালে এতিয়া যি ক্রিয়া সম্পন্ন হল, সেই ক্ৰিয়াৰ ভূত কালত বৰ্ত্তমান হোয়া, অৰ্থাত ভূত কালত অন্য কোনো এক ঘটনাৰ সময়ত ক্ৰিয়া কৰি থকা কাল বুঝায়। যথা, ৰজা আহোঁতেমই ভাত খাইছিলোঁ ইত্যাদি।
১১ সুত্র।
সেই কাল বুঝাবলৈ কৰ আদি ধাতুৰ পিছত অম্মদ বাচ্যে ছিলোঁ, যুগ্মদ বাচ্যে ছিলা, গুচ্ছার্থত ছিলি, নাম
বাচ্যত ছিল, এই বিভক্তি হয়। অন্য সমুদায় কাৰ্য্য বৰ্ত্তমানৰ তুল্য। যথা, মই কৰিছিলোঁ, তুমি কৰিছিলা, তই কৰিছিলি, তেওঁ বা সি বা
আপুনি কৰিছিল, আমি কৰিছিলোঁহঁক বা কৰিছিলোঁ, তোমালোকে কৰিছিলাহঁক বা কৰিছিলা। ইত্যাদি।
৪ ভূত কাল।
ক্ৰিয়াৰ অৰ্থৰ সম্পূৰ্ণতা বোধক কালকে ভূত কাল বোলে। যথা, কৰিলোঁ ইত্যাদি।
১২ সূত্র।
সেই কাল বুঝাবলৈ ধাতুৰ পিছত অম্মদ বাচ্যে লোঁ, যুগ্মদ বাচ্যে সন্ত্রমার্থত লা ওচ্ছার্থত লি নামৰ প্ৰয়োগত লে বিভক্তি হয়। অন্য কাৰ্য্য বৰ্ত্তমানৰ তুল্য। যথা, মই কৰিলোঁ, তুমি কৰিলা, তই কৰিলি, তেওঁ বা সি বা আপুনি কৰিলে। মই বুঝিলোঁ, তুমি বুঝিলা, তই বুঝিলি, তেওঁ বা সি বা আপুনি বুঝিলে।
১৩ সূত্র।
হ আৰু যা ধাতুৰ পিছত লে বিভক্তিৰ এ লোপ হয়, আৰু সকলো বিভক্তিত ই প্রত্যয় ন হয়, এবং যা ধাতুৰ
ঠাইত গ হয়। যথা, তেওঁ বা সি হল, গল।
১৪ সূত্র।
আহ আদি ব্যঞ্জনান্ত ধাতুৰ পিছতো লে বিভক্তিৰ এ লোপ হয়। যথা, আহিল, থাকিল, মৰিল ইত্যাদি ।
৫ ভবিষ্যত কাল।
ক্ৰিয়াৰ ভাবিত্ব বোধক কালকে ভবিষ্যত কাল বোলা যায়। যথা, হব ইত্যাদি।
১৫ সূত্র।
সেই কাল বুঝাবলৈ ধাতুৰ পিছত অম্মদ বাচ্যে ম, যুগ্মদ বাচ্যে সন্ত্রমার্থত বা, গুচ্ছার্থত বি, নাম বাচ্যত ব বিভক্তি হয়। যথা, মই কৰিম, তুমি কৰিবা, ভই কৰিবি, তেওঁ বা সি কৰিব; আমি কৰিমহঁক বা কৰিম ইত্যাদি।
১৬ সূত্র।
অবর্ণান্ত ধাতুৰ পিছত ই প্ৰত্যয় ন হয়। যথা, মই হম, তুমি হবা, তেওঁ হব, মই যাম, তুমি যাবা, সি যাব
ইত্যাদি।
৬ সম্ভাব্যভূত।
যি কালত ক্রিয়া হবৰ সম্ভব আছিল, কিন্তু ক্ৰিয়া নো হোয়াকৈ গত হল, তাকে সম্ভাব্যভূত বোলে। যথা,
কৰিলোঁহেঁতেন।
১৭ সূত্র।
সেই কাল বুঝাবলৈ ভূত কাল বোধক বিভক্তিৰ পিছত 'হেঁতেন,' এই কথাৰ যোগ হয়। অন্য সমুদায় কার্য্য ভূত কালৰ তুল্য। যথা, মই কৰিলোঁহেঁতেন, তুমি কৰিলাহেঁতেন, তই কৰিলিহেঁতেন, সি কৰিলেহেঁতেন, মই
গলোঁহেঁতেন, তুমি গলাহেঁতেন, তেওঁ গলহেঁতেন। ওপৰত উক্ত হোয়া সূত্ৰবিলাকৰ উদাহৰণৰ নিমিত্তে কিছুমান চলিত ধাতুৰ পদ বিন্যাস কৰা গল ।
কম ধাতু।
কতৃবাচ্য। বৰ্ত্তমান কাল।
একবচন
বহুবচন।
অস্মদ, কৰিছোঁ, যুগ্মদ, কৰিছা, কৰিছে, নাম কৰিছে,
কৰিছোঁহঁক বা কৰিছোঁ কৰিছাহঁক কৰিছাহঁক বা কৰিছো ইত্যাদি। কৰিছে
নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান।
একবচন।
বহুবচন।
অ কৰোঁ,
কৰোহঁক বা কৰোঁ।
যু কৰা, কৰ, না কৰে,
কৰাহঁক, কৰহঁক ইত্যাদি।
কৰে
ভূত কাল।
একবচন।
অ কৰিলোঁ,
যু কৰিলা, কৰিলি,
না কৰিলে,
বহুবচন।
কৰিলোঁহঁক কৰিলোঁ । কৰিলাহঁক, কৰিলিহঁক
কৰিলে
অপূৰ্ণ ভূত।
অ কৰিছিলোঁ,
যু কৰিছিলা কৰিছিলি
না কৰিছিল
কৰিছিলোঁহঁক ইত্যাদি কৰিছিলা ক
কৰিছিল
সম্ভাব্য ভূত।
একবচন।
অ কৰিলোঁহেঁতেন,
যু কৰিলাহেঁতেন, কৰিলিহেঁতেন,
না কৰিলেহেঁতেন,
বহুবচন।
কৰিলোঁহঁহেঁতেন বা কৰিলোঁহেঁতেন
কৰিলাহেঁতেন ইত্যাদি কৰিলেহেঁতেন
ভবিষ্যত কাল।
অ কৰিম,
যু কৰিবা, কৰিবি,
না কৰিব,
কৰিমহঁক বা কৰিম কৰিবাহঁক ইত্যাদি
কবি
বৰ্ত্তমান কাল।
একবচন।
অ খাইছোঁ,
যু খাইছা, খাইছ না খাইছে,
বহুবচন।
খাইছোঁহঁক বা খাইে খাইছাহঁক, খাইছহঁক খাইছে
নিত্যবৃত্ত বর্ত্তমান।
অ খাওঁ,
যু খোয়ী, খা,
মা খায়,
খোয়াহঁক
ভূত কাল।
অ খালোঁ,
বু খালা, খালি,
না খালে,
খালোঁহঁক খালাইক খালে
অপূর্ণ ভূত।
অ খাইছিলোঁ,
যু কাইছিলা, খাইছিলি,
না খাইছিল,
খাইছিলোঁহঁক খাইছিলাহঁক খাইছিল
সম্ভাব্য ভূত।
অ খালোঁহেঁতেন,
যু খালাহেঁতেন, খালিহেঁতেন,
না খালেহেঁতেন,
খালোঁহঁকহেঁতেন খালাইকহেঁতেন খালেহেঁতেন
ভবিষ্যত কাল
যু খাবা, খাবি,
খামইক বা খাম খাবাইক
খাব
না খাব,
যা ধাতু বৰ্ত্তমান কাল।
অ গৈছোঁ,
যু গৈছা, গৈছ,
না গৈছে,
গৈছোঁহঁক গৈছাইক
গৈছে
নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান।
অ যাওঁ,
ৰু যোয়ী, যা,
যাওক যোৱাইক
না যায়.
যার
ভূত কাল।
ৰু গলা, গলি,
গলাইক
না গল,
গল
অপূর্ণ ভূত।
অ গৈছিলোঁ,
যু গৈছিলা, গৈছিলি,
না গৈছিল,
গৈছিলোইক গৈছিলাহঁক
গৈছিল
সম্ভাব্য ভূত।
অ গলোঁহেঁতেন,
যু গলাহেঁতেন, গলিহেঁতেন,
না গলহেঁতেন,
গলোইকহেঁতেন গলাইকহেঁতেন
গলহেঁতেন
ভবিষ্যত কাল।
অ যাম,
যু যাবা, যাবি,
না যাব,
ঘঁহ ধাতু।
বর্তমান।
ঘঁহিছোঁহঁক
অ খাইছোঁ,
যু ঘঁহিছা, গাঁইছ না ঘঁহিছে,
খাইছে
নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান।
অ ঘহোঁ,
যু ঘা, হ না ঘঁহেঁ
ভূত কাল।
অবহিলোঁ,
যু ঘঁহিলা, ঘঁহিলি,
না ঘঁহিলে,
খহিলাইক খছিলে
অপূর্ণ ভূত।
যু ঘঁহিছিলা, খাইছিলি,
না ঘঁহিছিল,
বহিলোঁহঁকহেঁতেন খাইছিলাইক
ঘঁহিছিল
অ ঘঁহিলোঁহেঁতেন,
যু ঘঁহিলাইকহেঁতেন, ঘঁহিলিহেঁতেন,
না ঘঁহিলেহেঁতেন,
ঘঁহিলোঁহঁকহেঁতেন
ঘঁহিলাহেঁতেন, ঘঁহিলিইকহেঁতেন
ঘঁহিলেহেঁতেন
ভবিষ্যত কাল।
অ ঘঁহিম,
যু ঘঁহিবা, ঘঁহিবি,
না ঘঁহিব,
ঘঁহিমহঁক
ঘঁহিবাহঁক
ল ধাতু। বৰ্ত্তমান কাল।
অ লৈছোঁ,
যু লৈছা, লৈছ,
না লৈছে,
লৈছোহঁক
লৈছাইক লৈছে
নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান।
লওঁহঁক
লোয়াহঁক
যু লোয়াঁ, ল,
না লয়,
লয়
ভূত কাল।
অ ললোঁ,
যু ললা, ললি,
ললোঁহঁক
ললাহঁক ললে
না ললে,
অপূৰ্ণ ভূত।
অ লৈছিলোঁ,
যু লৈছিলা, লৈছিলি,
না লৈছিল,
লৈছিলোঁই ক লৈছিলাইক লৈছিল
সম্ভাব্য ভূত।
অ ললোঁহেঁতেন,
যু ললাহেঁতেন, ললিহেঁতেন,
না ললেহেঁতেন,
ললোইকহেঁতেন লালহেঁতেন ললেহেঁতেন
ভবিষ্যত কাল।
অলম,
যু লবা, লবি,
লম লৰাহঁক, লৰিহঁক
না লব,
বুঝ ধাতু। বৰ্ত্তমান।
অ বুঝিছোঁ,
যু বুঝিছা, বুঝিছ, না বুঝিছে,
বুঝিছোঁহঁক
বুঝিছাইক বুঝি ছে
নিত্য প্রবৃত্ত বর্ত্তমান।
অ বুঝো,
যু বলি, বুঝ,
না বুঝে,
পূর্বত
ভূত কাল।
একবচন।
বহুবচন।
অ বুঝিলোঁ, যু বুঝিলা, বুজিলি
না বুঝিলে,
পূর্ববত
অপূৰ্ণ ভূত।
অ বুঝিছিলোঁ, যু বুঝিছিলা, বুঝিছিলি,
না বুঝি ছিল,
পূর্ববত
সম্ভাব্য ভূত।
অ বুঝিলোঁহেঁতেন,
যু বুঝিলাহেঁতেন, বুঝিলিহেঁতেন, না বুঝিলেহেঁতেন,
পূর্ববত
ভবিষ্যত কাল।
অ বুঝিম,
যু বুঝিবা বুঝিি
না বুঝিবা,
পূর্ববত
ধৰ ধাতু ।
বৰ্ত্তমান ।
অ ধৰিছো,
যু ধৰিছা, ধৰিছ,
না ধৰিছে,
পূর্বত
নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান।
অ ধৰোঁ,
অ আহিছোঁ, যু আহিছা, আহিছ,
না আহিছে,
পূর্বত
নিত্য প্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান।
অ আছোঁ,
আহা, আহ,
না আছে,
পূর্ণত
ভূত কাল।
অ আহিলোঁ,
আহিলা, আহিলি,
না আহিল,
পূর্বত
অপূর্ণ ভূত।
অ আহিছিলোঁ,
যু আহিছিলা, আহিছিলি,
না আহিছিল,
পূর্বত
সম্ভাব্য ভূত।
অ আহিলোঁহেঁতেন, আহিলিহেঁতেন,
না আহিলহেঁতেন,
পূর্ববত
ভবিষ্যত কাল।
অ আহিম,
যু আহিবা, আহিবি,
না আহিব,
পূর্ববত
প্ৰেৰণী ত্ৰিয়াৰ বিষয়।
১৮ সূত্র।
প্ৰেৰণাৰ্থত অৰ্থাৎ লোকৰ দ্বাৰাই ক্ৰিয়া কৰোৱা। অর্থৎ কৰ আদি ধাতুৰ পিছত ও অপূর্ণ ভূত কালত “আই" হয়। যথা, কৰাইছোঁ, কৰাইছিলোঁ, ভৰাইছোঁ, ভৰাইছিলোঁ ইত্যাদি।
খা প্রভৃতি ধাতুৰ পিছত “আই” হলে আকাৰত উকাৰ হয়, আৰু আইৰ আত য়া হয়। যথা, খুৱাইছোঁ, খুয়াইছিলোঁ ইত্যাদি।
20 সূত্র।
প্ৰেৰণাৰ্ধত ধাতুৰ উপাত্ত আকাৰ হুম্ব হয়। যথা, ৰখাইছোঁ, ৰখাম, অনালোঁ, অনাওঁ। আৰু উপাত্ত উকাৰত
গুণ হয়। যথা, খোজাইছোঁ, বোলাইছোঁ ইত্যাদি ।
২১ সূত্র।
ভূত, ভবিষ্যত, নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান ও সম্ভাব্য ভূত কালত ধাতুৰ পিছত আ হয়। যথা, কৰালোঁ, কাম, কৰাওঁ, কৰালোহেঁতেন; কৰাই খুয়াইিত্যাদি। খা ধাতুৰ আকাৰত পূৰ্ববত উকাৰ হয়। যথা, খুয়াম, খুৱালোঁ ইত্যাদি।
২২ সূত্র।
বৰ্ত্তমান কালত সন্ত্রমার্থক আঁ বিভক্তিৰ ঠাইত য়াঁ হয়, আৰু প্ৰত্যয়ৰ আত ও হয়। ওচ্ছার্থত অ বিভক্তি লোপ হয়। যথা, কৰোয়াঁ, ধৰোয়াঁ, খুউয়া; কৰা, ধুয়া ইত্যাদি।
২৩ সূত্র।
ল, গা আদি অবর্ণান্ত ধাতুৰ সকলো কালত অবৰ্ণৰ ঠাইত ওকাৰ হয়, আৰু প্ৰত্যয়ৰ আ য়া হয়। যথা, গোয়াইছোঁ, গোয়াইছিলোঁ, লোয়াম, লোয়ালোঁ, বোয়াইছোঁ ইত্যাদি।
২৪ সূত্র।
লৰ ধাতুত উকাৰ যোগ হয়। যথা, লয়াইছোঁ, লৰুৱালোঁ ইত্যাদি ।
২৫ সূত্র।
ধু ধাতুৰ উকাৰত ওকাৰ হয়। যথা, ধোয়াইছোঁ, ধোয়াম, ধোয়ালো ইত্যাদি ।
২৬ সূত্র।
সকলো কালত প্ৰেৰণাৰ্থত পৰ ধাতুৰ ঠাইত পেল হয়। যথা, পেলাইছোঁ, পেলালা, পেলাব ইত্যাদি। ২৭ সূত্র। থাক প্রভৃতি কিছুমান ধাতু প্ৰেৰণাৰ্থত ব্যবহাৰ ন হয়। যথা, আছোঁ, ইয়াৰ অছাইছোঁ, থাকিম, ইয়াৰ থকাম,
এনে ন হয়।
থাক ধাতুৰ পৰিবৰ্ত্তে প্ৰেৰণাৰ্থত ৰাখ ধাতুৰ ক্ৰিয়া ব্যবহাৰ কৰিব লাগে। যথা, ৰাখিছোঁ, ৰখাম ইত্যাদি।
২৮ সূত্র।
প্ৰেৰণাৰ্থত যেতিয়া সকৰ্ম্মক ক্ৰিয়াৰ এনে অৰ্থ হয় যে, এটাই ক্ৰিয়া কৰিছে, অন্য এটাই সেই ক্রিয়াত কৰ্ত্তাক নিয়োজন কৰিছে, আৰু এটাই সেই নিয়োজন কৰ্ত্তাক ক্ৰিয়া কৰিবলৈ নিয়োগ কৰিছে, তেতিয়া প্ৰেৰণাৰ্থত ধাতুৰ পিছত ওয়া হয়, অন্য কাৰ্য্যত পূর্ববৎ। যথা, খুওয়াইছোঁ, কৰোয়াইছো, কৰোয়ালোঁ, মৰোয়ালোঁ, ধৰোয়ালো, অথস্থতি এজনে খালে অন্য এজনে তাক খুয়ালে, অপৰ জনে খুৱাবলৈ নিয়োগ কৰিলে ইত্যাদি।
এই এয়া প্রত্যয়ে নিমিত্তে নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কালৰ আঁ ও আ বিভক্তি লোপ হয়। যথা, তুমি কৰোৱী তই কৰোয়া, খুওয়াঁ, খওয়া ইত্যাদি।
৩১ সূত্র।
সোমা ধাতু এই সূত্ৰৰ বাহিৰ, তাৰ প্ৰেৰণাৰ্থত সোৰ ঠাইত সু হয় আৰু নিযুজ্য প্ৰেৰণী ক্ৰিয়াৰ ওয়া প্রত্যয়ৰ ঠাইত উয়া হয়। যথা, সোমাইছোঁ, সুমাইছোঁ, সুমুয়াইছোঁ ইত্যাদি ।
৩২ সূত্র!
সন্দেহ সূচক যদি শব্দৰ প্রয়োগ হলে, সেই শব্দে যি ক্ৰিয়াৰ সন্দেহ বুঝায়, সেই ক্ৰিয়াৰ ভবিষ্যত অথস্তুত নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কাল হয়। যথা, যদি জীয়াই থাকোঁ, তেন্তে কলিকতা দেখিম। যদি ঈশ্বৰে দিয়ে, পাম। ইয়াত যদি জীয়াই থাকিম এনে ন হয়।
কিন্তু যদি শব্দে সন্দেহ নু বুঝালে, ভবিষ্যত কাল হব। যথা, মই তালৈ অবশ্যে যাম, যদি যাম, তেন্তে তাক
দেখিম এই ।
৩৩ সূত্র।
অনুজ্ঞা বা প্রার্থনা অর্থ ন হলে, নিষধাৰ্থক না পদৰ যোগতো প্ৰায় ভবিষ্যত অথস্তুত নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান হয়। যথা, মই কালিলৈ কাছাৰিলৈ নে যাওঁ। গধূলিকৈ ভাত নে খাওঁ। অনুজ্ঞাৰ্থত, নে যাবি, প্রার্থনাৰ্থত, নি দিবি ইত্যাদি।
৩৪ সূত্র।
অনুজ্ঞা বা প্রার্থনা অর্থত (যি কাৰণ, যুগ্মদ শব্দৰ প্ৰয়োগৰ যোগ্য হয়, অতএব) নামৰ প্ৰয়োগতো যুম্মদ বাচ্যৰ ক্ৰিয়া হয়। যথা, হে প্ৰভু ক্ষমা কৰা, দেবদত্ত আহা ইত্যাদি ।
সেই অর্থত নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কালৰ এ বিভক্তিৰ ঠাইত এক হয়, আৰু ধাতুৰ উকাৰৰ গুণ হয়। যথা, আপুনি বা সি কৰোক, শোওক, ধোওক, লওক ইত্যাদি। গুচ্ছার্থক অ বিভক্তি লোপ হয়, ধাতুৰ ইকাৰ, উকাৰৰ যুগ হয়, আৰু হু ধাতুৰ ঠাইত হো হয়। যথা, ভই যা,
খা, কৰ, নে, দে, শো, হো, ইত্যাদি।
৩৫ সূত্র।
প্রায় কথাত কৰ্ত্তা পদ লোপ হৈ থাকে, কিন্তু তাক সেই বাচ্যৰ ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা অধ্যাহাৰ কৰিব লাগে। যথা, খাওঁ, (মই) যোয়াঁ, (তুমি) আহিবা, (তুমি) আছে (সি বা তেওঁ) ইত্যাদি।
৩৬ সূত্র।
কোনো ক্ৰিয়া নিষ্পত্তিৰ অতিশয় সন্নিকৰ্য বুঝাবলৈ ভবিষ্যত অর্থত বর্তমান বা ভূতকাল হয়, আৰু ভূতকালতো বর্তমান হয়। যথা, কালিলৈ ৰথ যাত্ৰা হল, বা হৈছে, অর্থাত হব। কালি গৈছে, অর্থাত গল।
৩৭ সূত্র।
কোনো ক্ৰিয়া হৈ যোয়াৰ অতি অলপ কাল বুঝালে, বা ভূত কালত কৰা ক্ৰিয়াৰ ফল বৰ্ত্তমান কাললৈকে থকা অর্থ হলে, ভূত কালতো বর্তমান হয়। যথা, কালি ৰথ যাত্ৰা গৈছে, ৰজাপণ্ডই আহিছে। অর্থাত আহিল।
৩৮ সূত্র।
ক্রিয়া নিষ্পত্তিত আশঙ্কা থাকিলে, ক্ৰিয়াৰ অবয়ব হৈ শেত “হবলা” এই কথাৰ যোগ হয়। যথা, কৰিছোঁ
হবলা, কমি হবলা, কৰিলে হবলা ইত্যাদি।
৩৯ সূত্র।
কদাচিত হ ধাতুৰ দুই কৰ্ত্তা হয়। যথা, পাপৰ ফল হৈছে মৃত্যু। কেতিয়াবা হ ধাতুৰ ক্ৰিয়া লোপ হৈ থাকে। যথা, পাপৰ ফল মৃত্যু।
“নাই” এই ক্রিয়া বিশেষণ পদ “হোয়া” এই কৃদন্ত ভাব বাচক পদৰ পূৰ্বত বা পৰত যোগ হৈ কখন কাল, পৰ্য্যন্ত ক্ৰিয়াৰ অনিষ্পন্ন অর্থ বুঝায়। যথা, নাই হোয়া, বা হোয়া নাই, অর্থাত এই পৰ্য্যন্ত ক্রিয়া অনিষ্পন্ন হৈ আছে।
৪১ সূত্র।
কৰণ পদৰ যদি স্বয়ং ক্ৰিয়া নিষ্পত্তি কৰিবৰ ক্ষমতা থাকে, তেন্তে তাৰ পাচত প্রেষণী ক্রিয়া হয়, আৰু সেই কৰণ “দ্বাৰা” শব্দৰ যোগত হয়। যথা, মানুহৰ দ্বাৰা অনালোঁ, অমুকৰ দ্বাৰা কৰালোঁ। যেতিয়া কৰণ পদৰ স্বয়ং ক্ৰিয়া কৰিবৰ ক্ষমতা নে থাকে, তেতিয়া কৰণ পদৰ পিছত সাধাৰণী ক্ৰিয়া হয়, আৰু কৰণ পদো সাধাৰণ তৃতীয়া বিভক্ত্যন্ত হয়। যথা, কটাৰিৰে কাটিলোঁ, টাঙ্গোনেৰে মাৰিলোঁ।
৪২ সূত্র।
প্ৰায় হ ধাতুৰ ক্ৰিয়া লোপ হৈ থাকে। অতএব তাক অধ্যাহাৰ কৰিব লাগে। যথা, তেওঁ লি মানুহ অৰ্থাতাল
মানুহ হয় ।
ক্ৰিয়াৰ পিছত “ছোন” এই কথাৰ যোগ হয়য কেবল সেই ক্ৰিয়া মাত্ৰ কৰা অৰ্থত যথা, চাওঁছোন, অর্থাৎ
দৃষ্টি মাত্ৰ কৰোঁ।
৪৪ সুত্র।
যেতিয়া কৰ্ত্তা, কৰ্ম্ম স্ব স্ব বিভক্তিত থাকে, আৰু কৰ্ত্তাৰ কৰ্ম্মৰ ওপৰত প্ৰাধান্য থাকে, তাকে কর্তৃ বাচ্য
বোলে। যথা, হেমচন্দ্ৰই অসমীয়া ভাষাৰ ব্যাকৰণ ৰচনা কৰিলে।
ইয়াত “হেমচন্দ্ৰই” এই কৰ্ত্তা প্রথমা বিভক্তিত আছে, আৰু “অসমীয়া ভাষা ব্যাকৰণ” এই কৰ্ম্ম পদ দ্বিতীয়াত
আছে, এবং তাৰ ওপৰত “হেমচন্দ্ৰ” এই কৰ্ত্তা পদৰ “ৰচনা কৰিলে,” এই ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা প্ৰধান্য হৈছে। যেতিয়া কৰ্ম্ম পদটো কৰ্ত্তাৰ তুল্য প্রধান হয়, আৰু কৰ্ত্তা পদ তৃতীয়ান্ত হৈ অপ্ৰধান হৈ উক্ত হয়। তাকে কৰ্ম্ম বাচ্য বোলে, এই কৰ্ম্ম বাচ্যত সমাপিকা ক্রিয়া হ, বা যা ধাতুৰ হৈ, বাচ্য কৰ্ম্ম পদে সৈতে মিলি থাকে, আৰু কৰ্তৃ বাচ্যৰ সমাপিকা ক্ৰিয়াটো কৃদন্ত কৰ্ম্ম নিবাচ্যৰ হয়। যথা, হেমচন্দ্ৰৰ দ্বাৰা আশমীয়া ভাষা ব্যাকৰণ ৰচনা কৰা হল। ইয়াত “অসমীয়া ভাষা ব্যাকৰণ” এই কৰ্ম্ম পদ প্ৰধান ৰূপে উক্ত হৈ “হল” এই ক্রিয়াই সৈতে মিলিল আৰু
“হেমচন্দ্ৰৰ দ্বাৰা” এইটো কৰণ হৈ অপ্রধান হল, ও “ৰচনা কৰা” এইটো ক্ৰিয়া কৃদন্ত কর্মণিবাচ্যৰ হল।
৪৫ সুত্র।
নিশেধার্থক নকাৰ ক্ৰিয়াই সৈতে যোগ হলে, পৰ বৰ্ণত যি স্বৰ থাকে, সেই স্বৰ যুক্ত হয়, কিন্তু পৰ বৰ্ণ আকাৰান্ত হলে, ন প্রায় একাৰান্ত হয়। যথা, ন কৰিলোঁ, ন হয় নে খালে, নাহিল, (ন আহিল,) নি দিবি, নু খুজিলে, নে বেৰিলে, নো বোলোঁ।
৪৬ সূত্র।
এই ন পাৰ ধাতুএ সৈতে যোগ হলে, নৰ ঠাইত নো আৰু পাৰ ঠাইত য়া হয়। যথা, নোয়াৰোঁ, নোয়াৰিলোঁ,
নোয়াৰিবা।
৪৭ সুত্র।
প্রশ্নাৰ্থত ন ক্ৰিয়াৰ শেষত একাৰান্ত হৈ স্থিত হয়। যথা, কৰিলা নে? ন হয় নে?
৪৮ সূত্র।
পূর্বে অলপ অনুমান থকা কথা সুধিলে, ন ক্ৰিয়াৰ পূৰ্বত হয়। যথা, তেওঁ ন গল? তেওঁ নে খালে? অর্থাৎ
মই জানোঁ, তেওঁ খালে ইত্যাদি।
সকৰ্ম্মক আৰু অকৰ্ম্মক ধাতু।
ধাতু দুই প্ৰকাৰ সকৰ্ম্মক আৰু অকৰ্ম্মক। যি ধাতুৰ ক্ৰিয়াই এটা কৰ্ম্ম শাসন কৰে, তাকে সকৰ্ম্মক বোলা
যায়। কৰ, খা, দি, মাৰ, ধৰ, প্ৰভৃতি সকৰ্ম্মক ধাতু। যথা, কাম কৰোঁ, ভাত খাওঁ ইত্যাদি। যি ধাতুৰ ক্ৰিয়াই কৰ্ম্ম উক্ত ন কৰি আপোন অর্থ মাত্র কৈ থাকে, তাকে অকৰ্ম্ম ধাতু বোলা যায়। শো, পৰ,
বহু, উঠ অকৰ্ম্মক ধাতু প্ৰেৰণাৰ্থত ব্যবহৃত হলে, সকর্ম্মক হয়। যথা, তোমাক ওয়াওঁ, তাক বহুয়াওঁ ইত্যাদি। কদাচিত একেটা ধাতুএই সকৰ্ম্মক আৰু অকৰ্ম্মক দুইও প্ৰকাৰ ব্যবহৃত হয়। যথা, কাপৰ শুকাইছোঁ, গছ
যৌগিক অনিয়মিত ক্রিয়া।
কোনো ২ সকৰ্ম্মক ক্ৰিয়াৰ পূৰ্বত অন্য এটা কথা যোগ হৈ জিয়াই সেই কথা কৰা বুঝায়, তাকে যৌগিক ক্ৰিয়া বোলা যায়। যথা, লৰ মাৰিলোঁ, গালি পাৰিলে, ডেও-মাৰে, বুৰ-মাৰ, গালি-পাৰ, দলি-মাৰ, চুৰ কৰ, ডকা- দিওঁ ইত্যাদি ।
সেই দৰেই সংস্কৃতৰ ভাব বাচক কৃদন্ত পদে ক্ৰিয়াৰ পূৰ্বত স্থাপিত হয়। যথা, গমন-কৰিলে, ৰচনা কৰিলে
ইত্যাদি।
৪৯ সূত্র।
আবশ্যকাৰ্থত এক ধাতুৰ অবয়ব হৈ সকলো কালত লাগ ধাতুৰ তিনিও বাচ্যত নাম বাচ্যৰ ক্ৰিয়া ব্যবহাৰ হয়। যথা, মই কৰিব লাগে, তুমি কৰিব লাগিছিল, তেওঁ কৰিব লাগিব ইত্যাদি। ইত্যাখাত প্ৰকৰণং সম্পূর্ণ।
অথ কৃদন্ত প্ৰকৰণ ।
আদৌ সংস্কৃত কৃত প্রত্যয় ।
কৃত বিশেষ ২ প্ৰত্যয় দ্বাৰা ধাতুৰ পদৰ আৰু অৰ্থৰ বৈচিত্ৰ হয়।
১ সূত্র।
আবশ্যকাৰ্থত ধাতুৰ পিছত তব্য প্রত্যয় হয়, সেই প্রত্যয়ে নিমিত্তে ধাতুৰ অন্ত্য স্বৰৰ গুণ হয়। যথা, কৃ তব্য, কর্তব্য, মৃ তথ্য, মৰ্ত্তব্য, স্মৃ তথ্য, স্মৰ্ত্তব্য, নী তব্য, নেতব্য, ভূ তব্য, ভবিতব্য, দা তব্য, দাতব্য, ইত্যাদি।
২ সূত্র।
ধাতুৰ পিছত অনীয় প্রত্যয় হয়, আৱশ্যকাৰ্থত আৰু সেই প্রত্যয়ে নিমিত্তে পূৰ্বোকতেৰূপ কাৰ্য্য হয়। যথা, কৃ অনীয়, কৰণীয়, ধূ অনীয়, ধৰণীয় ইত্যাদি।
৩ সূত্র।
ধাতুৰ পিছত অন প্রত্যয় হয়, সেই প্রত্যয়ে নিমিত্তে ধাতুৰ অন্ত্য স্বৰৰ গুণ হয়; ভাব বাচ্যত। যথা, কৃ অন,
কৰণ, মৃ অন, মৰণ, ভূ অন, ববন, দা অন, দান ইত্যাদি।
8 সূত্র।
কৰ্ম্মণিবাচ্যে ধাতুৰ পিছত ত প্রত্যয় হয়। যথা, কৃ ত, কৃত, নীত, নীত, খুব ত খৃষ্ট ইত্যাদি। ধাতুৰ অন্ত্য ম,
ন্ লোপ হয়, আৰু আকাৰাত ই হয়। যথা, গম ত, গত, মন ত, মত, দা ত, দিত ইত্যাদি। ধাতুৰ পিছত ত প্রত্যয় হলে, ধাতুৰ অন্ত্য মৰ ঠাইত ন হয়। আৰু সেই ধাতুৰ শেষাক্ষৰৰ পূৰ্ব স্বৰ দীৰ্ঘ হয়। যথা, ভ্রম্ ত ভ্রান্ত, শ্রম ও শ্রান্ত।
ত প্রত্যয় হলে, কেতিয়াবা ধাতুৰ অন্ত হ গ হয়, আৰু সেই প্রত্যয়ৰ ত ধ হয়। মৃহূত, মুগ্ধ। কেতিয়াবা, গ, ধ উভয়ে মিলিত হৈ ঢ় হয়। যথা, আ কৃত, আকীর্ণ, উৎকৃত, উত্তীর্ণ।
৫ সূত্র।
কর্তৃ বাচ্যে ধাতুৰ পিছত অক হয়, অকে নিমিত্তে ধাতুৰ অন্ত স্বৰৰ বৃদ্ধি হয়। আৰু আকাৰাপ্ত ধাতুৰ পিছত কৃ হয়। যথা, কৃ অক, কাৰক, দা অক, দায়ক, স্ত্রী লিঙ্গত দায়িকা কাৰিকা ইত্যাদি।
৬ সূত্র।
কর্তৃ বাচ্যে ধাতুৰ পিছত ইন হয়, বিকল্পে; ইনে নিমিত্তে অন্য কাৰ্য্য অকৰ তুল্য হয়। যথা, কৃ ইন, কাৰী, দা ইন, দায়ী, স্ত্রী লিঙ্গত কাৰিণী, দায়িনী ইত্যাদি। অসমীয়া ভাষাৰ লগত অনেক সংস্কৃত কৃদন্ত পদ চলিত আছে, কিন্তু তাক জানিবলৈ বিশেষ সূত্র দিয়া টান;
অতএব তলত কিছুমান চলিত পদ লিখা গল।
কর্তৃবাচক।
কৰ্ম্মবাচক।
ভাববাচক।
অধ্যেতা,
অধিত,
অধ্যয়ন,
অধ্যাপক,
অধ্যাপিত,
অধ্যাপন,
'অনুগ্রাহক,
অনুগৃহীত,
অনুগ্রহ,
অনুৰোধক,
অনুৰূদ্ধ,
অনুৰোধ,
অম্বেষক,
অন্বিষ্ট,
অম্বেষণ,
অপক,
অর্পিত,
অর্পণ,
আক্রামক,
আক্রান্ত,
আক্রমণ,
উপাসক,
উপাসিত,
উপাসনা,
কথক,
কথিক,
কাক, কৰ্ত্তা, কাৰী,
কৃত,
কৰণ,
খাদক,
খাদিত,
খাদন,
খোদক,
খোদিত,
খনন,
গ্রাহক,
গৃহীত,
গ্রহণ,
ঘৰ্ষক,
খৃষ্ট
ঘর্ষণ,
চিন্তক,
চিন্তিত
চিন্তন,
ছেদক,
ছেদিত,
ছেদন,
তো,
জিত,
জয়.
দাতা, দায়ক দায়ী, দিত
দত্ত,
ধৃত
ধৰণ,
নিৰ্ম্মাতা,
নিৰ্ম্মিত,
নিৰ্ম্মাণ,
প্রকাশক,
প্রকাশিত, পঠিত,
প্ৰকাশ,
পাঠক,
পঠন,
বঞ্চক,
বঞ্চিত,
বঞ্চন,
বাচক,
উক্ত,
বচন,
ভূত,
ভৰণ,
ভাৱক,
ভাবিত
ভাবন,
মিক,
মিশ্রিত, মৃত,
মিশ্রণ,
মাৰক,
মৰণ,
ৰচিত
চক,
ৰচনা, ৰচনা,
লেখক,
লিখিত,
লেখন,
শ্রোত,
প্রাত,
বন,
হাত, অসমীয়া ভাষাৰ কৃত প্রত্যয়।
৭ সূত্র।
ধাতুৰ পিছত ই হয়, সেই ক্ৰিয়াৰ পিছত কোনো ক্ৰিয়া কৰা বা কৰিব লগা অৰ্থত, আৰু অন্য কাৰ্য্য বৰ্ত্তমান কালৰ ক্ৰিয়াৰ তুল্য হব। যথা, ভাত খাই যাম লৰি আহিম, গুলীয়াই মাৰিম ইত্যাদি, প্ৰেৰণাৰ্থত, ভাত খুয়াই যাম ইত্যাদি ।
৮ সূত্র।
মাৰ ধাতুৰ পিছত ঈয়া হয়, সেই ক্ৰিয়া কৰোঁতাক বুঝাবলৈ। যথা যি চৰাই মাৰে, সি চৰাই মৰীয়া।
● সূত্র।
সকলো ব্যঞ্জনান্ত ধাতুৰ পিছত ইব আৰু স্বৰান্ত ধাতুৰ পিছত ব হয়, আৰু সিহঁতে শব্দৰ নিছিনাকৈ চতুৰ্থী, পঞ্চমী আৰু ষষ্ঠী বিভক্তি গ্ৰহণ কৰে। যথা, কৰিবলৈ যাওঁ, খাবলৈ যাবৰ পৰা দিবৰ নিমিত্তে, কৰিবৰ কথা ইত্যাদি।
১০ সূত্র।
[কানো এক ক্ৰিয়া কৰি থাকোঁতেই কোনো এক ঘটনা হোয়া অৰ্থ বুঝাবলৈ সেই ধাতুৰ পিছত ওঁতে হয়। যথা, তেওঁ ভাত খাওঁতে মই পালোঁ গৈ, সি আহোতে দেখিলোঁ, যাওঁতে থাকিম ইত্যাদি।
১১ সূত্র।
কোনো এক সিদ্ধি নো হোয়া ক্ৰিয়াৰ সিদ্ধিৰ পিছত কোনো ক্ৰিয়া কৰিবলৈ, অপেক্ষা থকা বুঝালে, যি ক্ৰিয়া সিদ্ধিৰ নিমিত্তে অপেক্ষা থাকে, তাৰ পিছত “লে” হয়, অন্য কাৰ্য্য ভূত কালৰ ক্ৰিয়াৰ তুল্য হব। যথা, মই গুলে, আহিবি, তেওঁ গলে, যাবি, সি খালে, দিম ইত্যাদি।
১২ সূত্র ।
কোনো এক ক্ৰিয়া সিদ্ধিৰ পিছত ভূত কালত অন্য এটা ক্ৰিয়া কৰা অৰ্থ হলে, যি ক্ৰিয়াৰ পিছত অন্য কৰা অথস্থ হয়, সেই ক্ৰিয়াৰ পিছত “লত” হয়, অন্য কাৰ্য্য ভূত কালৰ ক্ৰিয়াৰ তুল্য। যথা, মই গুলত তেওঁ আহিল, সি গলত দিলোঁ ইত্যাদি।
সংস্কৃত ভাষাত ক্রিয়া তিনি প্ৰকাৰ, সধ্যা, সিদ্ধা, উভয়া বস্থা। অসমীয়া ভাষাত সাধ্যা, সিদ্ধা, এই দুবিধ ক্রিয়াহে প্রচলিত আছে, উভয়া বস্থা ক্ৰিয়াৰ ব্যবহাৰ নাই ।
১। সেইবিলাক ক্রিয়াই সাধ্যা সিবিলাক তিগস্ত । কৰিছোঁ, খাইছা, আছে, ইত্যাদি।
২। কৃত প্রত্যয়ান্ত ক্রিয়াকে সিদ্ধা বোলে। যথা, কৰি, মৰি, গলে, থাকিলে, ওলত, বহিলত ইত্যাদি। সেই সাধ্যা আৰু সিদ্ধা ক্ৰিয়া সাধাৰণী, প্ৰেৰণা দুই প্ৰাকাৰে বিভক্তা।
সাধ্যা সাধাৰণী।
সাধ্যা প্রেৰণী।
কৰিছোঁ, কৰিছা,
কৰাইছোঁ,
यू
না
কৰিছে,
কৰাইছে ইত্যাদি
এই বিষয়ে পূর্বে আখ্যাত প্ৰকৰণত বিস্তাৰিত ৰূপে লিখা গৈছে, অতএব ইয়াত লিখাৰ আৱশ্যক নাই । ৩। সিদ্ধা প্ৰেৰণী ক্ৰিয়াৰ কৃত প্রত্যয়ৰ পূৰ্বত সকলো ধাতুবিলাক আকাৰান্ত হয়, অন্য কাৰ্য্য সাধ্যা প্ৰেৰণীৰ
তুল্য। যথা, কৰাই, খুয়াই ইত্যাদি।
সিদ্ধা সাধাৰণী।
সিদ্ধা প্ৰেৰণী।
কৰি,
কৰাই
মৰি,
মৰাই,
কৰিলত,
কৰালত,
ধৰিলত,
ধৰালত,
ধৰিলে,
ধৰালে,
গলে,
ইত্যাদি।
৪। সিদ্ধা ক্ৰিয়াৰ বাচ্য বিচাৰ নাই, সকলো বাচ্যত সমান হয়। যথা, মই কবি, তুমি কৰি, তেওঁ কৰি, মই বা তুমি কৰিলত ইত্যাদি।
৫। সাধাৰণী বা প্রেমী সিদ্ধা ক্ৰিয়াই সাধ্যা ক্ৰিয়াৰ অপেক্ষা কৰে। যথা, লৰি আহিছোঁ, বিহ খুয়াই মাৰিলে, শূলত আহিল, হলে হব ইত্যাদি।
১৩ সূত্র।
কর্তৃ বাচ্যত কৰ্ত্তাই স্বয়ং কৰ্ম্ম কৰা অৰ্থ বুঝাবলৈ পুলিঙ্গত ধাতুৰ পিছত “ওঁ তা” আৰু দুইও লিঙ্গত “আ”
প্রত্যয় হয়; সেই আ প্রত্যয়ে নিমিত্তে ধাতুৰ উপাত্ত আকাৰ হ্ৰস্ব আৰু অবর্ণ এবং উকাৰান্ত ধাতু ওকাৰান্ত হয়; ইকাৰাদি স্বৰৰ পিছত আৰ ঠাইত “য়া” হয়, এবং গুঁতা প্রত্যয়ে নিমিত্তেও উকাবান্ত ধাতু ওকাৰান্ত হয়। যথা, কৰে যি সি কৰোঁতা, বা কৰা, খায় যি সি, খাওঁতা, বা খোয়া, সেই দৰেই শোওঁতা, শোয়া, ধোওঁতা, ধোয়া, ইত্যাদি। স্ত্রীলিঙ্গত, কর্তী, খাঁতী, শোয়তী, এনে হয়।
১৪ সূত্র।
কর্তৃ বাচ্যত অন্যৰ দ্বাৰা বা অন্যক কোনো ক্ৰিয়া কৰোয়া অৰ্থ হলে, ধাতুৰ পিছত “আ ওঁতা” বা “ওয়া” প্রত্যয় হয়; সেই দুইও প্রত্যয়ে নিমিত্তে ধাতুৰ উপাত্ত আকাৰ হ্রস্ব এবং অবর্ণান্ত ধাতু ওকাৰান্ত হয়। আৰু ইকাৰাদি স্বৰৰ পাচত “আওঁতাৰ আৰ ঠাইত “য়া” হয়। যথা, কৰায় যি সি কৰাওঁতা বা কৰোয়া, গোয়ায় যি সি গোয়াওঁতা
বা গোওয়া, পঢ়ায় যি সি পঢ়াওঁতা বা পঢ়োয়া ইত্যাদি।
১৫ সূত্র।
কৰ্ম্ম বাচ্যত আপুনি ব্যবহাৰ কৰা কোনো বস্তু বুঝাবলৈ ধাতুৰ পিছত “আ” প্রত্যয় হয়, আৰু ইকাৰাদি স্বৰান্ত শব্দৰ পিছত আৰ ঠাইত "য়া" হয়; অন্য কাৰ্য্য কৰ্তৃ বাচ্যৰ আ প্রত্যয়ৰ তুল্য। যথা; স্বয়ং যাক খোয়া যায় সি, খোয়া, যাক পিন্ধা যায় সি. পিন্ধা ।
১৬ সূত্র।
সেই বাচাত লোকৰ দ্বাৰা, কিম্বা লোকক ব্যবহাৰ কৰোয়া কোনো বস্তু বুঝাব্যল ধাতুৰ পিছত “ওয়া” প্রত্যয় হয়; অন্য কাৰ্য্য কর্তৃ বাচ্যৰ ওয়াৰ তুল্য। যথা, যি বস্তু লোকৰ দ্বাৰা নিওয়া যায় সি, নিওয়া, যি বস্তু লোকক খুওয়া যায় সি, খওয়া, সেই ৰূপ, দিওয়া থোওয়া ইত্যাদি।
১৭ সূত্র।
ভাব বাচ্যত্র অর্থাত কৰ্ত্তা কৰ্ম্মৰ সম্পৰ্ক না ৰাখি কেৱল ধাতুৰ অৰ্থ বুঝোয়া অৰ্থত, ধাতুৰ পিছত “আ” হয়; অন্য কাৰ্য্য কর্তৃ বাচ্যৰ প্ৰত্যয়ৰ তুল্য। যথা, কৰা, খোয়া, হোয়া ইত্যাদি। এই সকল প্রত্যয়ৰ বিশেষ বুঝি বলৈ তলত কিছুমান পদ লিখা গল । কর্তৃ বাচক, অর্থাত যি কৃদন্ত পদে কৰ্ত্তাৰ প্ৰাধান্য বুঝায় ।
পৰাৰ্থে ।
স্বার্থে।
কৰাওঁতা, কৰোয়া, খুয়াওঁতা, খুওয়া
কৰোতা বা কৰা,
খাওঁতা বা খোয়া,
গোয়াওঁতা, গোওয়া,
গাওঁতা বা গোয়া,
ঘহোতা বা ঘঁহা,
ঘঁহাওঁতা, ঘঁহোৱা,
চোয়াওঁতা, চোওয়া,
চাওঁতা বা চোয়া,
নিওঁতা বা নিয়া,
নিয়াওঁতা, নিওয়া,
লেখাওঁতা, লেখোয়া,
লেখোতা বা লেখা,
লিখোঁতা, বা লিখা,
লিখাতা, লিখোয়া,
দেখাওঁতা, দেখোয়া, ধৰাওঁতা, ধৰোয়া,
দেখোঁতা বা দেখা,
ধৰোতা বা ধৰা,
বোয়াওঁতা, বোওয়া,
বওঁতা বা বোয়া,
থওতা বা থোয়া,
ধোয়াওঁতা, থোওয়া,
বোলোতা বা বোলা,
বোলাওঁতা, বোলোয়া,
মতাওঁতা, মতোয়া,
মাতোতা বা মতা, বুঝোতা বা বুঝা,
বুঝাওঁতা, বুঝোয়া,
কৰ্ম্ম বাচক, অর্থাত যি কৰ্ম্মৰ প্ৰাধান্য উক্ত কৰে।
পৰাৰ্থে ।
কৰোয়া,
কৰা,
খুওয়া
খোয়া,
গোয়া,
গোওয়া,
ঘঁা,
ঘঁহোয়া,
চোয়া,
চোওয়া,
নিয়া,
নিওয়া,
পৰাৰ্থে ।
লেখা,
লেখোয়া,
লিখা,
লিখোয়া,
দেখোয়া,
ধৰা,
ধৰোয়া,
বোয়া,
যোওয়া,
ধোয়া,
ঘোওয়া,
বোলা,
বোলোয়া,
মতা,
মতোয়া,
বুঝা
বুঝোয়া,
শুনা,
শুনোয়া,
ভাব বাচক অর্থাত কেবল ধাতুৰ অৰ্থ মাত্ৰ বোধক পদ। কৰা, খোয়া, গোয়া, ঘঁহা, চোয়া, নিয়া, দেখা, ধৰা, বোয়া, ধোয়া, বোলা, মতা, বুঝা, শুনা, হোয়া, যোয়া ইত্যাদি।
এই কর্তৃ কৰ্ম্ম বাচক পদবিশেষণ ৰূপে আৰু বিশেষণীয় বিশেষ্য ৰূপে ব্যবহৃত হয়। যথা, পঢ়োয়া ওজাই কৈছে, লিখা আখৰ মাতিছে, এইবিলাক কথা বুঝোঁতাৰ পক্ষে ভাল ইত্যাদি। কিন্তু কর্তৃবাচ্যৰ আ প্ৰত্যয়ান্ত পদবিলাক সদায় বিশেষণহে হয়। যথা, লিখা বা লিখোয়া মানুহ নাই, লিখোয়া বা লিখা নাই এনে ন হয়, গুঁতা, প্রত্যয়ান্তবিলাক হলে, বিশেষ্য, বিশেষণ দুইও প্ৰকাৰ হয়। যথা, লিখোঁতা বা লিখাওঁতা মানুহ নাই, অর্থ বা লিখোঁতা বা লিখাওঁতা নাই।
১৮ সূত্র।
যাৰ দ্বাৰা ক্ৰিয়া কৰা যায়, সেই বস্তু বুঝাবলৈ, ধাতুৰ পিছত নী হয় স্ত্রী, ক্লীবলিঙ্গত। যথা, যাৰ দ্বাৰা বিছে সি বিছনী, যাৰ দ্বাৰা লিখে, সি লেখনী, বা লিখনী, যাৰ দ্বাৰা লৰায়, সি লৰনী । কদাচিত ক্ৰিয়া কৰোঁতাক বুঝাবলৈকো নি হয়, আৰু স্ত্রীলিঙ্গত নী হয়, যথা, পুং ৰান্ধনি; স্ত্ৰী ৰান্ধনী।
কৃত প্ৰকৰণং সম্পূৰ্ণং।
অথ বাক্য বিন্যাস প্ৰকৰণ।
১। বাক্য বিন্যাস অর্থাত কোনো এক বিষয় ৰচনাৰ সময়ত বাক্য সমন্ধী পদবিলাক কত কি রাগ হয়, আক কত কি প্ৰকাৰে সংস্থাপিত হৈ বাক্যৰ সুজাৰ্য্য এবং অৰ্থৰ সুশৃঙ্খলা কৰে, তাৰ নির্দেশ।
২। সেই বাক্য বিন্যাস প্ৰকৰণ দুই প্ৰকাৰে বিভাগ হৈছে।
১। প্রথম পদ নিৰ্দ্দেশ, চ। দ্বিতীয় বাক্য নির্দেশ।
তন্ত্র পদ নির্দেশ।
৩। পদ নির্দেশ অর্থাত বাক্য ৰচনাৰ ৰীত্যনুসাৰে শব্দৰ বিভক্ত্যিাদি পৰিবৰ্ত্তন কৰি ৰচনাৰ সুশ্রাব্য বিধান কৰণ ইত্যাদি ।
১ বিধি।
ও ধাতুত বাঝে, অন্য অকৰ্ম্মক ধাতুৰ ক্ৰিয়া হলে, ভূত কালৰ লে বিভক্তিৰ এ লোপ হয়। যথা, সি হল গল, শুকাল ইত্যাদি। আৰু কৰ্ত্তাকাৰকৰ ই বিভক্তিও লোপ হয়। যথা, কৃষ্ণৰাম শুইছে, দেবদত্ত আছে ইত্যাদি। সকৰ্ম্মক ধাতুৰ সিদ্ধা আৰু অধৰ্ম্মক ধাতুৰ সাধ্যা অর্থাত সমাপিকা ক্রিয়া হলে, কৰ্ত্তাকাৰকৰ ই বিভক্তি কোনো ঠাইত লোপ হয়, বা ন হৈও থাকে। যথা, হলিৰামে ভাত খাই আহিব। যাদুৰাম পাঠ পঢ়ি যাব।
২ বিধি।
কৰ্ম্মণি বাচ্যত যেতিয়া, যাৰ দ্বাৰা কৰ্ম্ম কৰা হ, তাক উক্ত কৰা নে যায়, অৰ্থাত যেতিয়া কৰ্তৃ বাচ্যৰ কৰ্ত্তাকাৰক “দ্বাৰা” শব্দৰ যোগত তৃতীয়ান্ত হৈ উক্ত ন হয়, তেতিয়া কৰ্ম্ম পদ প্রথমান্ত ন হয়, দ্বিতীয়ান্ত হৈ এই থাকে। যথা, তেওঁক শ্রাদ্ধলৈ মতা হল নে? হয়, মাতিবলৈ হলিৰামক পঠোৱা গৈছিল।
কৰ্ত্তাকাৰক "দ্বাৰা” শব্দৰ যোগত উক্ত হলে; যথা, এই কৰ্ম্ম মোৰ দ্বাৰা সম্পাদন কৰা হল, সি মোৰ দ্বাৰা
অনা হল।
কিন্তু প্ৰেৰণাৰ্থক ক্ৰিয়াৰ পূৰ্বত "দ্বাৰা” আদি শব্দৰ যোগত যি পদ তৃতীয়ান্ত হয়, সি সাধাৰণ কৰণ কাৰক; অতএব তেতিয়া হলে, কৰ্ম্ম পদ দ্বিতীয়াত থাকে; যথা, কৃষ্ণৰামৰ দ্বাৰা তেওঁক মতোয়া হল, হলিৰামৰ হুতুয়াই বিষ্ণুৰামক অনোয়া হল।
পৰন্তু “এই কাম তাৰ দ্বাৰা কৰোয়া হল” ইত্যাদিত যদিও কাম আদি শব্দ প্রথমান্তৰ নিচিনা হয়; তথাপি সিহঁত প্রথমান্ত ন হয়, দ্বিতীয়াপ্তহে। দ্বিতীয়াৰ ক বিভক্তি লোপ হয়। শব্দ বৃত্তি প্ৰকৰণ চোৱা।
কিন্তু যেতিয়া অসমীয়া কৰ্ম্মণি বাচ্যৰ ক্ৰিয়া পদ নোহোয়াকৈ শুদা সংস্কৃত কৰ্ম্ম বাচ্যৰ পদৰ পাচত “হ” ধাতুৰ ক্ৰিয়া যোগ হয়, তেতিয়া হলে, সদায় মূর্ম পদ প্রথমালৈ যাব। যথা, এই ব্যাকৰণ ৰছিত হল, এই কথা উক্ত হল, তেওঁ পূজিত হৈছে, এই ভূমি ৰাজাৰ দ্বাৰা দত্ত হল। ইত্যাদি।
আৰু যেতিয়া দুটা কৰ্ম্ম পদ উক্ত হয়, তেতিয়া প্ৰথমটো সদায় দ্বিতীয়াত থাকে। দ্বিতীয়টো প্রথমাপ্ত হয়। যথা, তেওঁক ধন দিয়া-গল, সেই মানুহটোক গৰু কৰা হল। ইত্যাদি।
৩ বিধি।
কোনো ঠাইৰ পৰা আহি কোনো কৰ্ম্ম কৰা অৰ্থত সকলো কালত বাচ্যত সকলো ক্ৰিয়াৰ পাচত “হি” যোগ
এই কাৰক সকলৰ ভেদ বোধ ন হলে, বাক্যার্থৰ বোধ ন হয়, সুতরাং তাৰ প্ৰতি বিশেষ ৰূপে মন দিয়া
উচিত।
নিয়ম। সংজ্ঞা শব্দৰ প্ৰকাৰ, কাৰক, সংখ্যা, লিঙ্গ কব লাগে। গুণ বাচকৰ হলে, কোন প্রকাৰ শব্দ আৰু তাৰ বিশেষ্য কি ইয়াকে কলেই হয়; কিন্তু সংজ্ঞা শব্দৰ দৰে তাৰো লিঙ্গ সংখ্যাদি কোয়া যায়। ক্রিয়া পদৰ কাল, প্ৰকাৰ, সংখ্যা, বাচ্য সকৰ্ম্মানে অকর্ম্মক ইত্যাদি কব লাগে, অব্যয়ৰ নাম আৰু প্ৰকাৰ মাত্ৰ। সৰ্বনাম শব্দৰ লিঙ্গ সংখ্যাদি সংজ্ঞা শব্দৰ দৰে কব লাগে। সংখ্যা বাচকৰ নাম মাত্র। ইয়াত বাঝে বাক্যত যি অনুক্ত কাৰকাদি থাকে, তাকো উক্ত কৰা কৰ্ত্তব্য। যথা,
১ সেই তিৰোতাই মোক পূৰ্ব এই কথা কৈছিল।
“সেই” বিশেষণ সর্বনাম, নামবাচ্য, প্ৰথমাৰ একবচন; ইয়াৰ বিশেষ্য "তিৰোতাই” এবং তত শব্দৰ পৰা
উৎপন্ন ।
“তিৰোতাই” জাতিবাচক শব্দ, স্ত্রীলিঙ্গ, মানবাচ্য, একবচন, কৰ্ত্তা কাৰক, প্ৰথমাবিভক্তি, ইয়াৰ ক্ৰিয়া কৈচিল।" ““মোক” ব্যক্তিবাচক সর্বনাম, অস্মদবাচ্য, কৰ্ম্মকাৰক, দ্বিতীয়া বিভক্তি, অস্মদ শব্দৰ পৰা উৎপন্ন, ইয়াৰ ব্যাপক ক্রিয়া কৈছিল'।
“পূর্বে” ক্রিয়া বিশেষণ কালবোধক, ইয়াৰ ক্ৰিয়া কৈছিল'। কোনোএ ইয়াক অধিকৰণো বোলে। 'এই' বিশেষণ সর্বনাম, নামবাচ্য, প্ৰথমাৰ একবচন, ইয়াৰ বিশেষ্য 'কথা' এতদ শব্দ ইয়াৰ মূল। 'কথা' সাধাৰণ শব্দ, স্ত্রীলিঙ্গ, নামবাচ্য, কৰ্ম্মকাৰক ইয়াৰ ব্যাপক ক্ৰিয়া কৈছিল।' কৈছিল' সাধাৰণী, অপূৰ্ণভূত কাল, নামবাচ্য, একবচন, দ্বিকৰ্ম্মক ধাতু, ইয়াৰ কৰ্ত্তা তিৰোতাই।'
২ বাৰু যোয়া তেওঁক আনিবা ।
'বাৰু' ক্ৰিয়া বিশেষণ, ইয়াৰ ক্ৰিয়া 'ঘোয়াঁ।' 'যোয়া' সাধাৰণী ক্রিয়া, নিত্যপ্রবৃত্ত বর্ত্তমান কাল, অনুজ্ঞা অর্থ, অকৰ্ম্মক ধাতু, যুগ্মদ বাচ্যৰ একবচন, ইয়াৰ লোপ হৈ থকা কৰ্ত্তা 'তুমি'। 'তেওঁক' ব্যক্তি বাচক সর্বনাম, নামবাচা, কৰ্ম্মকাৰক, একবচন এবং তদ শব্দর বিকৃতি।
'আনিবা' সাধাৰণী ক্রিয়া, অনুজ্ঞা অর্থ, সকৰ্ম্মক ধাতু, ভবিষ্যত কাল, যুম্মদ বাচ্যৰ একবচন ইয়াৰ লোপ হৈ
থকা কৰ্ত্তা 'তুমি'। ‘তেওঁক' ব্যক্তি বাচক সর্বনাম, নামবাচা, কৰ্ম্মকারক, একবচন এবং তদ শব্দৰ বিকৃতি। 'আনিবা' সাধাৰণী ক্রিয়া, অনুজ্ঞা অর্থ, সকৰ্ম্মক ধাতু, ভবিষ্যত কাল, যুগ্মদ বাচ্যৰ একবচন ইয়াৰ লোপ হৈ
থকা কৰ্ত্তা 'তুমি,' কৰ্ম্ম পদ 'তেওঁক।'
৩ পূণাৰ দ্বাৰা সুক-ভোগ হয় ।
'পুণ্যৰ দ্বাৰা সাধাৰণ শব্দ, (দ্বাৰা শব্দৰ যোগত পূণ্য শব্দৰ ষষ্ঠি আৰু দুইও এক পদ হৈ কৰণ কাৰক হৈছে, ) একবচন, ক্লীবলিঙ্গ।
'সুখ-ভোগ' সাধাৰণ শব্দ, (সুখকভোগ, এই দুই পদৰ তৎ পুৰুষ সমাস হৈ, এক পদ হৈছে) প্রথমা বিভক্তি, একবচন, কৰ্ত্ত কাৰক পুল্লিঙ্গ, ইয়াৰ ক্ৰিয়া হয়।
‘হয়' সাধাৰণী, অকৰ্ম্মক ক্রিয়া, নামবাচ্য একবচন, নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কাল, ইয়াৰ কৰ্ত্তা সুখ-ভোগ, কতৃবাচক
প্রয়োগ।
৪ সূর্যদেব অন্ত-গত হল।
'সূর্যদেব' বিশেষ সংজ্ঞা, নামবাচ্য, একবচন, (সূর্য আৰু দেব, দুই পদৰ কৰ্ম্ম ধাৰয় সমাস হৈ উভয় পদৰ
অভেদান্বয় হল,) কৰ্ত্তা কাৰক ইয়াৰ ক্ৰিয়া, 'হল' পুল্লিঙ্গ শব্দ।
অন্ত-গত, কৃদন্ত বিশেষণ, ইয়াৰ বিশেষ্য সূৰ্য্যদেব, অস্তক গত এই দুই পদ একত্ৰ হৈ অন্ত-গত হৈছে।
'হল,' অকৰ্ম্মক ক্রিয়া, ভূতকাল, নামবাচ্য একবচন, কৰ্ত্তা সূর্য্যদেব, কতৃবাচা। ৫ তেওঁ সেই বঞ্চকক দূৰী কৃত কৰিলে।
'তেওঁ' ব্যক্তিবাচক সর্বনাম, নামবাচ্য একবচন, কৰ্ত্তা কাৰক, ইয়াৰ ক্ৰিয়া কৰিলে।
'সেই' বিশেষণ সর্বনাম, নামবাচ্য একবচন, ইয়াৰ বিশেষ্য বঞ্চকক'। বিশেষণ, বিশেষ্যৰ অভেদান্বয় হেতু
তাৰো দ্বিতীয়া বিভক্তি।
'বঞ্চকক' বিশেষণীয় বিশেষ্য, পুল্লিঙ্গ, নামবাচ্য, দ্বিতীয়া বিভক্তি, একবচন কৰ্ম্ম কাৰক; ইয়াৰ ব্যাপ্য ক্রিয়া
'কৰিলে।
'দূৰী-কৃত' কাৰ্দ্দাস্তিক বিশেষণ, পুল্লিঙ্গ, নামবাচ্য, দ্বিতীয়া বিভক্তি, একবচন, ইয়াৰ বিশেষ্য 'বঞ্চকক'।
'কৰিলে' সাধাৰণী সকৰ্ম্মক ক্রিয়া, কর্তৃবাচ্য ভূতকাল, নামবাচ্য, একবচন, ইয়াৰ কৰ্ত্তা তেওঁ ।
৬. এই ৰাজ পুত্ৰ এতিয়া প্রাপ্ত-বয়স্ক হল।
'এই' বিশেষণ সর্বনাম, পুল্লিঙ্গ একবচন; ইয়াৰ বিশেষ্য ৰাজ পুত্ৰে সৈতে অভেদান্বয় হেতু এক বিভক্তি। 'ৰাজ পুত্ৰ' সাধাৰণ সংজ্ঞা, পুল্লিঙ্গ, নামবাচ্য একবচন, কৰ্ত্তা কাৰক ৰজাৰ পুত্ৰ, এই দুই পদৰ ষষ্ঠী তৎ পুৰু।
সমাস হৈছে, ইয়াৰ ক্ৰিয়া 'হল'।
'এতিয়া' ক্রিয়া বিশেষম, এতং শব্দৰ পৰা উৎপন্ন ।
'প্রাপ্ত-বয়স্ক' বিশেষণ, পুল্লিঙ্গ, প্রথমা বিভক্তি, প্রাপ্ত হল, বয়সকে যি এ বাক্যত বহু ব্রীহি সমাস হৈছে,
ইয়াৰ বিশেষ্য ৰাজ পুত্র।
'হল' সাধাৰণী ক্রিয়া, অকৰ্ম্মক কর্তৃবাচ্য, নামবাচ্য একবচন, ভূতকাল, ইয়াৰ কৰা ৰাজ পুত্ৰ।
৭ এক সতী যুবতী পতিৰ বিয়োগত জ্ঞানশুন্য, হৈ পৃথিবীত পতিতা হল।
'এক, সংখ্যাবাচক সর্বনাম (ইয়াৰ বিশেষ্য যুবতী স্ত্রীলিঙ্গ হেতু) স্ত্রীলিঙ্গ একবচন প্রথমা। 'সতী', বিশেষণ, স্ত্রীলিঙ্গ, নামবাচ্য, প্রথমা, বিভক্তি, একবচন, কৰ্ত্তাকাৰক ইয়াৰ ক্ৰিয়া 'হল, পতিৰ, সামান্য শব্দ, পুলিঙ্গ, একবচন, ষষ্ঠী বিভক্তি, সম্বন্ধ কাৰক, ইয়াৰ সম্বন্ধী পদ “বিয়োগত,। "বিযোগত, সাধাৰণ শব্দ সপ্তমী বিভক্তি, ঔপচাৰিক অধিকৰণ কাৰক।
জ্ঞান-শুন্যা, বিশেষণ, স্ত্রীলিঙ্গ, নামবাচ্য, একবচন, জ্ঞানৰ দ্বাৰা শুন্যা দুই পদৰ তৃতীয়া তৎপুৰুষ সমাস হৈ এক
পদ হৈছে, ইয়াৰ বিশেষ্য 'যুবতী,
“হৈ, সাধাৰণী সিদ্ধা ক্রিয়া, ইয়াৰ তিঙ্গন্ত ক্রিয়া 'হল, কর্তৃবাচ্য। 'পৃথিবীত, বিশেষ সংজ্ঞা নামবাচ্য, স্ত্রীলিঙ্গ একবচন, সপ্তমী বিভক্তি, সংযোগী অধিকৰণ কাৰক।
'পতিতা, কাদম্ভিক বিশেষণ, স্ত্রীলিঙ্গ নামবাচ্য, একবচন, প্ৰথমা বিভক্তি, ইয়াৰ বিশেষ্য 'যুবতী, । 'হল, সাধ্যা সাধাৰণী ক্রিয়া, নামবাচ্য, একবচন, ভূতকাল, অকৰ্ম্মক ধাতু, কর্তৃবাচক প্রয়োগ। ৮. এই অসমীয়া ভাষা ব্যাকৰণ ৰচনা কৰা হল।
'এই, বিশেষণ সর্বনাম, প্রথমা বিভক্তি, একবচন ইয়াৰ বিশেষ! ব্যাকৰণ।
অসমীয়া ভাষা ব্যাকৰণ, অসমীয়া বিশেষণ, স্ত্রীলিঙ্গ, ভাষা, ইয়াৰ বিশেষ্য কৰ্ম্মধাৰয় সমাসৰ দ্বাৰা উভয় পদৰ একান্বয় হৈ এক পদ হৈছে; ভাষা সাধাৰণ শব্দ, স্ত্রীলিঙ্গ, ব্যাকৰণ সাধাৰণ শব্দ, পুল্লিঙ্গ সমুদায়ে 'অসমীয়া- ভাষা-ব্যাকৰণ, এক পদ হৈ প্ৰথমাৰ একবচনত কৰ্ত্তা কাৰক হল, ইয়াৰ ক্ৰিয়া হল।
'ৰচনা কৰা, ৰচনাকৰ, এই যৌগিক ক্ৰিয়াৰ কৃদন্ত কৰ্ম্মবাচক পদ।
'হল, সাধাৰণী সাধ্যা অকৰ্ম্মক ক্রিয়া, ভূতকাল, নামবাচা, একবচন, ইয়াৰ কৰ্ত্তা 'অসমীয়া-ভাষা-ব্যাকৰণ। ৰচনা কৰা হল, সমুদায়ে এক কৰ্ম্মবাচক ক্রিয়া, কৰ্ম্মবাচ্যে প্রয়োগ।
৯ বৃন্দাবন চন্দ্ৰ, বৃন্দাবনৰ পৰা মথুৰালৈ যাব ।
'বৃন্দাবন-চন্দ্ৰ, বিশেষ সংজ্ঞা, পুল্লিঙ্গ, নামবাচ্য, একবচন, প্রথমা বিভক্তি, কৰ্ত্তাকাৰক, বৃন্দাবনৰ চন্দ্ৰ, (অৰ্থাত চন্দ্ৰ স্বৰূপ,) এই অৰ্থত ষষ্ঠী তত পুৰুষ সমাস হৈ একপদ হৈছে, ইয়াৰ ক্ৰিয়া 'যাব,
'বৃন্দাবনৰ পৰা, বিশেষ সংজ্ঞা, ক্লীবলিঙ্গ, নামবাচ্য একবচন, পঞ্চমী বিভক্তি, অপাদান কাৰক । 'মথুৰালৈ, বিশেষ সংজ্ঞা, স্ত্রীলিঙ্গ, নামবাচ্য, চতুর্থী, একবচন, সম্প্ৰদান কাৰক । 'যাব, সাধাৰণী, সাধ্যা, অকর্ম্মক, ক্রিয়া, নামবাচ্য একবচন, ভবিষ্যত কাল, কর্তৃবাচ্য। ১০ ধৰ্ম্ম কৰিলে পাপ ক্ষয় হয়।
'ধৰ্ম্ম, সাধাৰণ শব্দ, পুল্লিঙ্গ, একবচন দ্বিতীয়া বিভক্তি, কৰ্ম্মকাৰক, ইয়াৰ ব্যাপ্য ক্ৰিয়া কৰিলে । 'কৰিলে, সাধাৰণী সকৰ্ম্মক সিদ্ধা ক্রিয়া, ইয়াৰ সাধ্যা ক্ৰিয়া ক্ষয় হয়।
'পাপ, সাধাৰণ শব্দ, ক্লীবলিঙ্গ, নামবাচ্য প্রথমা বিভক্তি, একবচন কৰ্ত্তাকাৰক, ইয়াৰ ক্ৰিয়া, ক্ষয় হয়। 'ক্ষয় হয়, যৌগিক অকৰ্ম্মক ক্রিয়া, সাদাৰণী সাধ্যা, নিত্যপ্রবৃত্ত বর্তমান, নামবাচ্য, একবচন, কর্তৃবাচ্য। ৰজাই প্ৰজা ৰক্ষকৰ প্ৰতি অনুমতি কৰিছে যে, দেশৰ শুভাশুভৰ বুঝলৈ তেওঁক জনাব। 'ৰজাই, সাধাৰণ শব্দ, পুল্লিগ, প্ৰথমাৰ একবচন, কৰ্ত্তাকাৰক, ইয়াৰ ক্ৰিয়া অনুমতি-কৰিছে। ১১
'প্ৰজা ৰক্ষকৰ প্ৰতি, সাধাৰণ শব্দ পুলিঙ্গ, 'প্রতি, উপসর্গ শব্দৰ যোগত ষষ্ঠী হৈছেৰুত্ব সম্প্ৰদান কাৰক, প্ৰজাৰ ৰক্ষক, এই অৰ্থত ষষ্ঠী তত পুৰুষ সমাস হৈ 'প্ৰজা ৰক্ষক, হৈছে।
'অনুমতি কৰিছে, যৌগিক সাধাৰণী সকৰ্ম্মক ক্রিয়া, কর্তৃবাচ্য বর্তমান কাল, একবচন, ইয়াৰ কৰ্ত্তা 'ৰজাই।' 'যে যোজক অব্যয় শব্দ মাত্ৰ, যত শব্দ ইয়াৰ মূল।
'দেশৰ সাধাৰণ শব্দ, পুলিঙ্গ একবচন, ষষ্ঠী বিভক্তি, সম্বন্ধ কাৰক, ইয়াৰ সম্বন্ধী পদ শুভাশুভৰ। 'শুভাশুভৰ' সাধাৰণ শব্দ, পুলিঙ্গ, একবচন, ষষ্ঠী বিভক্তি, সম্বন্দ কাৰক, ইয়াৰ সম্বন্ধী পদ বিষষে' অভিপ্রায়ত
আছে।
'বুঝলৈ, সিদ্ধা সাধাৰণী, যৌগিক সকৰ্ম্মক ক্রিয়া, ইয়াৰ সাপেক্ষ সাধ্যা ক্ৰিয়া 'জনাব,
বুঝক লৈ দুই পদ গো খাই এটা যৌগিক ক্রিয়া হৈছে, বুঝ, ইয়াক কৰ্ম্ম পদ লৈ সিদ্ধা ক্রিয়া, এই ৰূপেও
বুলিব পাৰি। ইয়াৰ কৰ্ম্ম পদ 'বিষয়,
“তেওঁক, ব্যক্তিবাচক সর্বনাম, একবচন, দ্বিতীয়া বিভক্তি, কৰ্ম্মকাৰক, ইয়াৰ বাচ্য পদ 'জা'। জনাব প্রেৰণী সকৰ্ম্মক সাধ্যা ক্রিয়া ভবিষ্যতকাল, একবচন, নামবাচ্য, ইয়াৰ কৰ্ত্তা, “সি বা প্ৰজা ৰক্ষকে, লোপ হৈ আছে।
১২ কৃষ্ণচন্দ্ৰই গোলাপচন্দ্রক শিক্ষা-দিছে।
'কৃষ্ণচন্দ্রই বিশেষ শব্দ, পুল্লিঙ্গ একবচন, কৰ্ত্তাকাৰক, ইয়াৰ ক্ৰিয়া শিক্ষা দিছে, 'গোলাপচন্দ্ৰক' বিশেষ সংজ্ঞা, পুল্লিঙ্গ, একবচন, কৰ্ম্মাকাৰক। ইয়াৰ ব্যাপ্য ক্রিয়া, শিক্ষা-দিছে। শিক্ষা-দিছে, সাধাৰণী সকৰ্ম্মক, যৌগিক সাধ্যা ক্রিয়া, একবচন, বর্ত্তমান, নামবাচ্য, ইয়াৰ কৰ্ত্তা কৃষ্ণ চন্দ্ৰই ।
১৩ যদি যোয়াঁ, তেন্তে ৰব পাৰোঁ ।
'যদি, সন্দেহ সূচক অব্যয় মাত্র।
যোয়াঁ সাধাৰণী অকৰ্ম্মক সাধ্যা ক্রিয়া, নিত্যপ্রবৃত্ত বর্ত্তমান, ভবিষ্যত অৰ্থ, ইয়াৰ কৰ্ত্তা তুমি, অভিপ্ৰায়ত
আছে।
'তেন্তে, যোজক অব্যয় মাত্র।
ৰব, নাম ধাতু, চতুৰ্থীৰ লৈ বিভক্তি, পাৰ ধাতুৰ যোগত লোপ হৈছে। 'পাৰোঁ, অকৰ্ম্মক সাধ্যা সাধাৰণী ক্রিয়া, নিত্যপ্রবৃত্ত বৰ্ত্তমান কাল, অস্মদবাচ্য ইয়াৰ উহ্য কৰ্ত্তা 'মই,।
১৪ কাশীনাথে কাশীনাথৰ ক্রোড় বাসী সন্ন্যাসীবিলাকক কৃপা কৰি কামনা পূৰ্ণ কৰিছে। কাশীনাথে, বিশেষ সংজ্ঞা, পুল্লিঙ্গ, একবচন কৰ্ত্তাকাৰক, ইয়াৰ ক্ৰিয়া পূৰ্ণ কৰিছে, আৰু কাশীনাথ এই
অৰ্থত ষষ্ঠী তত পুৰুষ সমাস।
'কাশাশ্বৰীৰ, বিশেষ সংজ্ঞা, স্ত্রীলিঙ্গ, একবচন ষষ্ঠী বিভক্তি সম্বন্ধ কাৰক, ইয়াৰ সম্বন্ধী পদ ক্রোড় বাসী, পূৰ্ববং তৎ পুৰুষ সমাস। 'ক্রোড় বাসী' বিশেষণ, পুল্লিঙ্গ, একবচন, দ্বিতীয়া বিভক্তি, ক্রোড়ত বাসী, এই বাক্যত সপ্তমী তৎ পুৰুষ
সমাস, ইয়াৰ বিশেষ্য 'সন্যাসীবিলাকক ।
কৃপা কৰি সাধাৰণী সাধ্যা সকৰ্ম্মক যৌগিক ক্রিয়া, ইয়াৰ সাধ্যা ক্ৰিয়া 'পূৰ্ণ কৰিছে । 'কামনা, সাধাৰণ সংজ্ঞা, স্ত্রীলিঙ্গ, একবচন, কৰ্ম্মকাৰক, ইয়াৰ ব্যাপ্য ক্ৰিয়া 'পূৰ্ণ কৰিছে।, 'পূৰ্ণ কৰিছে, সাধ্যা সাধাৰণী যৌগিক সকৰ্ম্মক ক্রিয়া, নামবাচ্য একবচন, বর্তমান কাল, কৰ্তৃবাচ্য, ইয়াৰ কর্তা 'কাশীনাথে।
ইতি অন্বয় প্ৰৰণং সম্পূর্ণং।
চিহ্ন প্ৰকৰণং।
পঢ়িবৰ সময়ত বিশ্ৰাম আদিৰ নিমিত্তে কিছুমান চিনৰ আবশ্যক; অতএব সেই সকলৰ বিবৰণ তলত লিখা
গল। যথা-
* এক মাত্র যতি, দ্বিমাত্র যতি, ° ছেদ, স্ক্রু পূর্ণচ্ছেদ, প্রশ্নার্থ-চিহ্ন, " আবেগ চিহ্ন, ' উদ্ধৃত চিহ্ন, ” ধনু ৰেখা, * উৰ্দ্ধৰেখা, এক দেশ চিহ্ন, ” ঐক্যার্থ চিহ্ন, ” অনুক্ত চিহ্ন।
এক মাত্র যতি, (,) পঢ়োতে যত এটি হ্রস্ব স্বৰ উচ্চাৰণ কৰিবৰ কাল ৰব লাগে, তাতে এই চিন ব্যবহৃত হয়। যথা, তেওঁ আৰু তেওঁৰ পুতেক, দুইও সভালৈ গল । ৰাম হৰি আৰু গোপাল, ইহঁত ভাল লৰা।
দ্বিমাত্ৰ যতি, (;) পূৰ্ব বাক্যৰ পৰবাক্য সৈতে কিঞ্চিত দূৰ সম্পৰ্ক থকা অর্থ হলে, এই চিন ব্যবহাৰ কৰা যায়। যথা, ঈশ্বৰ সৰ্ব শক্তিমান, সৰ্ব কৰ্ত্তা, আৰু সৰ্বজ্ঞ, অতএব মানুহৰ উচিত, তেওঁলৈ ভয় শ্ৰদ্ধা, আৰু ভক্তি কৰে ।
জীবন শীঘ্ৰে গত হব; এই কাৰণ, তাক ভাল কামত ব্যয় কৰা উচিত। ছেদ, ( 1 ) এই চিন কোনো এক বাক্যৰ অৰ্থ সম্পূর্ণ বোধ হলে, তাৰ পাচত ব্যবহাৰ কৰা হয়। যথা, তেওঁ
ইয়াত থকা কালত আমাৰে সৈতে বৰ আত্মীয়তা হৈছিল; কিন্তু এতিয়া তেনে ভাব নাই।
